Onze Taal. Jaargang 56

[p. 17]

[Nummer 2/3]

[p. 18]

Gebarentaal in Nederland
Drs. Trude Schermer - psycholinguïste, Universiteit van Amsterdam

De lezers van Onze Taal die het vorige congres hebben bijgewoond, zullen zich zeker nog de lezing herinneren van Martie Koolhof, die haar tekst uitbeeldde met behulp van gebaren. De vele vragen die tijdens het congres gesteld werden, vormden een duidelijke indicatie van de belangstelling voor gebarentaal. In onderstaand artikel wordt duidelijk gemaakt wat gebarentaal is en hoe ze werkt. Het is geschreven door een medewerkster aan het GEBARENWOORDENBOEK-PROJECT, dat uitgevoerd wordt aan de Universiteit van Amsterdam. Het artikel is mede tot stand gekomen dankzij informatie van drs. Rita Harder en drs. Heleen Bos.

Het ligt voor de hand dat het kijken voor een doof kind de belangrijkste bron van informatie is. Uit de behoefte om op natuurlijke, gemakkelijke wijze met elkaar te communiceren, is onder dove mensen een taal ontstaan, die we gebarentaal noemen. Deze taal bestaat al zolang als er dove mensen zijn en is op dezelfde manier gegroeid als gesproken talen. In dit artikel zal kort ingegaan worden op de wijze waarop een gebarentaal is opgebouwd wat betreft gebarenschat en grammatica. Vervolgens zullen de opzet en werkwijze van het gebarenwoordenboek- project besproken worden.

Wanneer is een taal een ‘echte taal’? Daar is een aantal voorwaarden voor geformuleerd en één daarvan is dat een taal uit een eindig aantal elementen bestaat waarmee een oneindig aantal zinnen gemaakt kan worden. Daarnaast moet een natuurlijke taal toereikend zijn voor de communicatieve behoeften van de desbetreffende taalgemeenschap. Gesproken talen beschikken over een eindig aantal elementen waarmee woorden worden opgebouwd, die weer tot zinnen kunnen leiden. Deze elementen worden ook wel fonemen genoemd.

Opbouw van gebarentaal

Als we kijken naar gebarentalen, dan valt vooral het gebruik van de handen en het lichaam op. Tot 1960 heeft men het gebaar als een ondeelbare eenheid beschouwd; dat was voor veel mensen aanleiding om te zeggen dat gebaren-maken een soort ‘plaatjes tekenen in de lucht’ was.

In 1960 publiceerde de Amerikaan Stokoe een boek getiteld Sign Language structure: an outline of the communicative systems of the American deaf. Hierin beschrijft hij hoe het communicatiesysteem van dove mensen werkt en op welke manier het is opgebouwd. Stokoe toont aan dat het gebaar geen ondeelbare eenheid is; het bestaat uit een eindig aantal elementen, die te vergelijken zijn met de fonemen uit een gesproken taal. Deze elementen zijn:

1.	de handvorm
2.	de plaats voor of op het lichaam waar het gebaar gemaakt wordt
3.	de beweging

Later bleek dat ook de palm- en vinger-oriëntatie bij de analyse betrokken moest worden, omdat deze noodzakelijk zijn om het gebaar ondubbelzinnig weer te geven. Nog later werd duidelijk dat niet alleen de handen belangrijke informatie geven, maar ook het gezicht en de lichaamshouding. Het gebaar voor ONTMOETEN bestaat bijvoorbeeld uit:

1.	handvorm: twee 1-handen (wijsvingers)
2.	plaats: op schouderhoogte voor het lichaam
3.	palm-oriëntatie: naar elkaar toe vinger-oriëntatie: naar boven
4.	een beweging naar het midden van het lichaam
5.	mimiek: neutraal

De basiselementen vormen samen een gebaar. Een gebaar is te vergelijken met een woord, en een zin bestaat dan ook uit een reeks gebaren.

De analyse van gebaren door Stokoe had tot gevolg dat taalkundigen geïnteresseerd raakten in het verschijnsel gebarentaal.

Het onderzoek naar gebarentaal is begonnen in Amerika, maar breidde zich langzamerhand uit naar Europa. Bij vergelijking van de ‘ontdekte’ talen bleek dat er geen universele gebarentaal bestaat. Net als gesproken talen, zijn gebarentalen van land tot land verschillend, hoewel er wel verwantschappen zijn. Er is ooit een poging gedaan om een Esperanto van gebaren in te voeren, maar dit ‘Gestuno’ is nooit populair geworden.

Gebarentaal/gebaarsysteem

Voordat ik inga op de grammatica van gebarentaal, wil ik eerst een paar termen bespreken. Gebarentaal wordt vaak beschouwd als een afgeleide vorm van gesproken taal of een visuele weergave daarvan. Ten onrechte. Een gebarentaal staat in principe geheel los van de gesproken taal, en is daar niet van afgeleid. Wel komt het voor dat een gesproken taal gecombineerd wordt met gebaren uit een gebarentaal. Dit wordt vaak in het onderwijs gedaan, om de gesproken taal zo goed mogelijk visueel weer te geven en aan te leren. Deze combinatie van woord en gebaar noemen we echter geen gebarentaal, maar een gebaar-systeem. Deze systemen zijn kunstmatig en worden niet door dove mensen gebruikt. Alleen de taal die dove mensen onderling gebruiken, verdient het predikaat gebarentaal.

Grammaticale principes

Hoewel gebarentalen dus niet universeel zijn, gelden er wel een paar algemene principes. Een belangrijke eigenschap van gebarentaal is dat er heel veel tegelijk kan gebeuren. Een gebarentaal is meer simultaan dan lineair, terwijl gesproken taal meer lineair dan simultaan is. Hoewel het maken van een gebaar meer tijd kost dan het uitspreken van een woord, zijn gebarenta-

[p. 19]

len en gesproken talen toch even snel als het om informatie-overdracht gaat. In gebarentaal wordt bijvoorbeeld de zin ‘Dat is mijn jas niet’ uitgedrukt door tegelijkertijd:

-	te gebaren MIJN JAS
-	te wijzen naar de jas
-	nee te schudden.

Een tweede basisprincipe van gebarentaal is het gebruik maken van de ruimte voor het lichaam.

Door een gebaar in de ruimte ‘neer te zetten’ kan er later naar terugverwezen worden, zonder dat het gebaar opnieuw gemaakt behoeft te worden. Bijvoorbeeld: ‘De beren maken een wandeling in het bos. Vanuit het bos lopen ze naar huis.’ In gebarentaal wordt dit BEREN WANDELEN BOS, waarbij BOS bijvoorbeeld schuin rechts voor het lichaam gemaakt wordt. Bij de tweede zin hoeft het gebaar voor lopen dan alleen nog maar vanuit de positie van het BOS gemaakt te worden, waarna het gebaar HUIS volgt dat dan links voor het lichaam gemaakt wordt:

1. BEREN WANDELEN BOS	⊢ neutraal ⊣ r
2. (BOS: LOPEN) HUIS	r → l

Een tweede voorbeeld van het gebruik maken van de ruimte is het aangeven van tijd. Dit aspect is voor Amerikaanse gebarentaal (ASL) uitvoerig onderzocht. Om tijd aan te geven wordt gebruik gemaakt van een zogenaamde tijdslijn. Toekomst wordt aangeduid door het gebaar ver voor het lichaam te maken, het heden bij het lichaam, en het verleden op schouderhoogte of iets achter het lichaam.

Ook de relatie tussen zinsdelen kan met behulp van deze ruimte aangegeven worden. Het werkwoord GEVEN wordt bijvoorbeeld gemaakt van het lichaam af naar voren. Als het gebaar bij de borst begint (deze eventueel even aanraakt) en dan naar voren beweegt, dan betekent het IK-GEEF-AAN-JOU (tek. 2).

Beweegt het gebaar naar het lichaam toe, dan betekent het JIJ-GEEFT-AAN-MIJ (tek. 3). Is de beweging niet recht van of naar het lichaam maar iets schuin, dan betekent het HIJ/ZIJ-GEEFT-AAN-MIJ of IK-GEEF-AAN-HEM/HAAR (tek. 4 en 5).

Communicatie zonder handen

Een derde basisprincipe van gebarentalen is de grammaticale functie van de zogenaamde non-manuele component. Deze component omvat alles wat niet met de handen wordt uitgedrukt, zoals gezichtsuitdrukking, oogbeweging, lichaamshouding en bepaalde lipbewegingen. Er zijn twee soorten non-manuele componenten, waarvan de ene soort in alle gebarentalen voorkomt, en de andere niet. De eerste is de orale component en de laatste is de gesproken component. De orale component heeft niet alleen op woord- en gebaarniveau een functie, maar ook op zinsniveau.

Op gebaarniveau kan de orale component essentieel zijn voor de betekenis. Het blazen is bijvoorbeeld een noodzakelijk onderdeel van het totaal gebaar AANWEZIG ZIJN. Als er niet wordt geblazen, betekent het gebaar niets. Op zinsniveau kan de orale component het verschil aangeven tussen ontkennende zinnen, retorische vraagzinnen, ja/nee-vragen en w-vragen.

De gesproken component bestaat uit het gebruik van lipbewegingen die lijken op de weergave van een Nederlands woord. Dove mensen gebruiken in zo'n geval niet hun stem, maar het lijkt of ze tegelijk praten en gebaren maken.

De gesproken component heeft de verschillende functies op gebaarniveau; een daarvan is het onderscheid maken tussen verschillende betekenissen van een gebaar. Waarschijnlijk is deze gesproken component een gevolg van de sterke orale traditie in het dovenonderwijs.

Het gebarenwoordenboek-project

Tot het midden van de jaren zeventig was er in Nederland nauwelijks belangstelling voor de wijze waarop Nederlandse doven gebaren gebruiken. Veranderingen in de begeleiding van het jonge dove kind en het onderwijs onder de invloed van de Totale Communicatie-filosofie hebben ertoe geleid dat in 1982 een begin gemaakt kon worden met het inventariseren van gebaren zoals ze door dove mensen in Nederland gebruikt worden. Dit project van de Nederlandse Stichting voor het Dove en Slechthorende Kind in samenwerking met prof. Tervoort van de vakgroep Algemene Taalwetenschap van de Universiteit van Amsterdam, heeft tot doel het verzamelen, vastleggen en beschrijven van gebaren. Uitgegaan werd van de regio's rond de vijf doveninstituten, waar tegen de verdrukking in toch gebaren zijn ontstaan.

Op basis van een woordenlijst van 2000 trefwoorden in verschillende contexten werden in Groningen, Rotterdam, Eindhoven, Amsterdam en Voorburg gebaren verzameld. Dit leverde zo'n 15.000 gebaren op de videoband op, die een voor een in een speciaal notatie-systeem werden genoteerd.

[p. 20]

De eerste vraag die we ons stelden, nadat alle gebaren zo beschreven waren, was ‘Hoe groot is nu eigenlijk de variatie tussen de regio's?’ Is het zo dat we 15.000 verschillende gebaren beschreven hebben, of zijn er overeenkomsten?

Voor een antwoord op deze vraag moesten per trefwoord alle gebaren met elkaar vergeleken worden. Daarbij moest ook rekening gehouden worden met verschillen in context. Bij het werkwoord ‘vissen’ zijn twee gebaren mogelijk, een voor ‘mensen die vissen’ en een voor ‘dieren die vissen’. Het woord ‘op’ kent verschillende gebaren, afhankelijk van de betekenis: ‘op de tafel’ is anders dan ‘het eten is op’. Omgekeerd komt het ook voor dat een gebaar verschillende betekenissen in het Nederlands heeft. Bijvoorbeeld het gebaar BROER betekent in Amsterdam ook ZUS, VRIEND en COLLEGA. Er is met andere woorden geen een-op-een-relatie tussen Nederlandse gebaren en het gesproken Nederlands; zo'n relatie is er ook niet tussen twee ‘gewone’ talen.

Ieder een eigen dialect?

Uit vergelijking van een groep van 600 trefwoorden werd duidelijk dat we niet alleen met variatie tussen de regio's te maken hebben, maar ook met variatie binnen de regio's. Dat laatste is een gevolg van het verschil in gebarengebruik tussen oudere en jongere doven. De vraag of de variatie tussen de regio's groter is dan binnen de regio's kunnen we op dit moment nog niet beantwoorden. Wel kunnen we zeggen dat we voor 600 trefwoorden in verschillende contexten ongeveer 1.200 verschillende gebaren zullen moeten opnemen in het woordenboek. Daarnaast kunnen we ook zeggen dat de vijf regio's niet elk een eigen dialect hebben. Er is zeker overlap tussen de regio's. Van de 600 trefwoorden zijn er bijvoorbeeld 166 waar alle regio's een zelfde gebaar voor hebben en 202 waarvoor twee gebaren nodig zijn. Gebaren die in alle regio's hetzelfde zijn, zijn gebaren als ANTWOORDEN, MAKEN, ETEN, DURVEN, FIETSEN, VAAK, GENOEG en SNEL. Grote variatie zien we bij de gebaren voor kleuren, familierelaties, dagen van de week en maanden van het jaar.

Bij het vergelijken van de gebaren spelen de volgende overwegingen een rol:

- twee gebaren zijn hetzelfde als ze in niet meer dan één element van elkaar verschillen en

- de vorm van het gebaar moet niet alleen overeenkomen, ook de betekenis en het gebruik ervan moet overal hetzelfde zijn.

Dit laatste is belangrijk omdat het nogal eens voorkomt dat een gebaar in de regio iets heel anders betekent dan hetzelfde gebaar in een andere regio. Bijvoorbeeld het gebaar GEBRUIKEN in Amsterdam, betekent in Groningen, Rotterdam en Voorburg ‘nodig hebben’. DAG in Voorburg betekent ook ‘maand’. In Groningen wordt hetzelfde gebaar voor ‘dag’ gebruikt, maar voor ‘maand’ is de plaats net iets anders.

Standaardisatie

Een veelgehoorde opmerking in ons werk is ‘Waarom doen jullie zoveel moeite om al die gebaren op te nemen, je kunt toch ook wel één variant opnemen en die standaardiseren?’. Dit is in andere landen ook wel gebeurd. In Zweden en België bijvoorbeeld. Die woordenboeken zijn echter nooit geaccepteerd door dovengemeenschappen waarvan de gebaren niet waren opgenomen. Men is dan ook alsnog begonnen met het verzamelen van gebaren in alle regio's.

Daarnaast zou het in Nederland vrijwel onmogelijk zijn een regio uit te kiezen waar alle dove mensen het mee eens zouden zijn. Ook bij gesproken talen is gebleken dat een standaardisatie die van bovenaf wordt opgelegd, niet werkt. Wij hebben dan ook gekozen voor een natuurlijke ‘standaardisatie’. Dat wil zeggen, we nemen in eerste instantie gebaren op die alle regio's gemeenschappelijk hebben, en in tweede instantie variaties van gebaren die niet overal voorkomen. Op die manier zal het mogelijk zijn meer eenheid in het gebruiken van gebaren te creëren, zonder dat de eigenheid van bepaalde regio's wordt aangetast.

Nieuwe gebaren zullen zoveel mogelijk nationaal door dove mensen worden vastgesteld, zoals bijvoorbeeld nu al gebeurt voor woorden als ‘computer’ en ‘automatisering’. Het is dan ook mogelijk dat men voor woorden waar men zelf geen gebaren voor heeft, de gebaren kan overnemen uit de regio waar ze die wel kennen. Zo zijn de gebaren voor kleuren bijvoorbeeld het meest gespecificeerd in de regio Groningen en kunnen de andere regio's hun gebaren daarmee aanvullen. Op deze wijze kan de gebarenschat uitgebreid worden en naar meer eenheid groeien.