Onze Taal. Jaargang 56

[p. 5]

Reacties

Lijdzaam of waakzaam?
J. van Malde - Voorschoten

In het oktobernummer van 1986 (blz. 130-131) geeft de heer Onstenk de heer Schrauwers naar aanleiding van diens stukje over de veramerikanisering van het Nederlands (mei-nummer, blz. 66-67) een beetje gelijk, om vervolgens te trachten dat gelijk min of meer belachelijk te maken aan de hand van een aantal voorbeelden. Nu zijn die laatste overigens niet allemaal even gelukkig gekozen. Waarom zouden, om maar iets te noemen, die grote kisten in plaats van containers geen bakken of desnoods laadbakken kunnen heten? Heeft niet de glascontainer het goeddeels afgelegd tegen de glasbak? Ook zou computer best vervangen kunnen worden door brein, dat bovendien nog volop mogelijkheden biedt tot verdere woordvorming.

Nu gaat het er mij niet om alle ‘vreemde’ woorden te vervangen, maar om onze houding tegenover de brede aantasting van het Nederlands. Wat moet onze houding zijn nu die Amerikaanse taalvloedgolf ons overspoelt en binnen het Nederlands de eigen taalschepping, dat wil zeggen de eigen benoeming van het nieuwe, weinig meer voorstelt? Niets doen, lijdzaam ondergáán?

Verder zijn er de snelle verdubbeling van het aantal uitheemse voornamen (O.T. 1986 blz. 126 e.v.), de twijfelachtige status van het Nederlands in het Europese Parlement (O.T. 1986 blz. 97), de lauwe reacties op Nederlandse normbladen met betrekking tot terminologie, enz. Laten we het bij signalering?

Ten slotte wijs ik op de klachten over het gebrekkige Nederlands van studenten en jonge academici. Die klachten zijn toch te veelvuldig en te juist om ze als ‘klachten van alle tijden’ af te doen. Moeten we ze alleen voor kennisgeving aannemen?

Al deze vragen cirkelen om de kernvraag van de heer Schrauwers: welke functie heeft ‘Onze Taal’ eigenlijk? Moet het blad alleen populairwetenschappelijke taalfenomenen beschrijven voor liefhebberende leken, alleen taalverschijnselen registreren? Of mogen we van het blad en het genootschap verwachten dat zij trachten duidelijk invloed uit te oefenen ter versterking van de positie van het Nederlands in (en buiten!) het eigen taalgebied, ter bevordering van de taalbeheersing van de huidige en de komende generatie jongeren, ter beteugeling van die Angelsaksische maalstroom, kortom, mogen wij van beide de vervulling van een taalvormende en taalscheppende functie verwachten?

Beraad èn beraadslaging over deze vragen lijken mij niet alleen uiterst zinnig, maar ook dringend geboden.

Taalkritiek: dagbladkoppen
S. Tholhuijsen - Amsterdam

Na lezing van het artikel ‘Gebruik en misbruik van taalkritiek’, op blz. 110 van het septembernummer van Onze Taal, haalde ik een stapel kranten te voorschijn, nam deze door en noteerde binnen een uurtje honderd ‘koppen’ waar taalkundig wel wat op aan te merken viel. Een nadere analyse leerde dat er sprake was van vier, steeds opnieuw terugkerende ‘fouten’. De meest opvallende en de meest voorkomende was het ontbreken van werkwoorden en voorzetsels op plaatsen in de ‘kop’ waar die volgens de regels voor grammaticale zinnen noodzakelijk zijn: Ontslag briljant geleerde slag Star Wars-plan of Problemen beveiliging nieuw rijbewijs.

Een tweede onjuistheid was het mijns inziens zonder dichterlijk oogmerk personifiëren van zaken: Dagbladen voorzichtig ondanks licht herstel en Winkelgebied dupe aanleg ring.

Ook tegen de regels der semantiek op zinsniveau werd vaak gezondigd: Rotterdam drastisch op de schop en Kamer tegen duurdere trein en bus.

Ten slotte waren er enkele raadselachtige koppen waar de relatie met het bijbehorend artikel niet meteen geheel duidelijk was: Zeilklassiekers onder prima omstandigheden en Nederland dramatisch slecht tegen Tsjechoslowakije.

Deze voorbeelden verontrusten mij, maar wat mij nog meer verontrust, is het feit dat de heren die verantwoordelijk zijn voor de krantekoppen wel degelijk weten hoe het wèl moet, omdat tegenover honderd slechte gemakkelijk evenveel goede voorbeelden te vinden zijn!

IJ = I + j
Hessel Pot - Woerden

In Onze Taal (juli/aug. 1986) wijst G.J. Westerink op blz. 94 nog eens op de narigheid dat de letterverbinding ij niet in alle naslagwerken op dezelfde plaats te vinden is. Aan het slot van het stukje vraagt de schrijver om regelgeving in dezen, waaruit ik afleid dat hij niet bekend is met het feit dat die regelgeving al geruime tijd bestaat. Want:

1. In de Woordenlijst van de Nederlandse taal staat ijzingwekkend vóór ik. Ik kan moeilijk aannemen dat die keuze in 1954 lichtvaardig zal zijn gemaakt, al moet ik toegeven dat er in het Groene Boekje geen expliciete vermelding van die volgordenorm voorkomt. Daarom verwijs ik nog naar een tweede, wèl expliciete norm.

2. De FOBID, de Federatie van Organisaties op het Gebied van het Bibliotheek- Informatie- en Dokumentatiewezen, hanteert zéér gedetailleerde regels voor wat genoemd wordt het sorteren (het op volgorde zetten)

[p. 6]

van geschreven aanduidingen. Het door deze Federatie in 1981 gepubliceerde deel 6 - sorteerregels in de reeks ‘Regels voor de titelbeschrijving’, maakt uitdrukkelijk de keuze dat de letterverbindingen ij en IJ gesorteerd dienen te worden als aparte (sorteer) letters i en j.

Er lijkt mij alle reden toe om het ingeburgerd raken van de hier genoemde norm te helpen bevorderen. Gewenning in genoemde richting wordt echter door (onder meer) de volgende factoren bemoeilijkt:

a. Het gebruik om in kruiswoordpuzzels slechts één vakje te reserveren voor de ij. De puzzelmakers zouden dat makkelijk kunnen veranderen.

b. Het als dubbele hoofdletter schrijven van de IJ. Dit is een overblijfsel van bepaalde schrijf- en drukgewoonten uit het verleden, dat echter het geaccepteerd raken van de meest zinvolle sorteernorm tegenwerkt. En waarom eigenlijk wèl Eibergen, Ierland, Oostenrijk en Australië met één hoofdletter, en niet Ijmuiden en Ijsland? We zijn ook afgewend om te schrijven AEgypte, AEsculaap en OEuvre. Er zijn dus best goede redenen om de ‘tweede hoofdletter’ maar te laten vallen.

Een zeer rigoureuze ‘oplossing’ van het probleem van de volgordebepaling wordt door de PTT in praktijk gebracht in de telefoongids wat betreft de straatnamen, en in het postcodeboek zelfs ook voor de plaatsnamen: overal waar in een woord de lettercombinatie ij voorkomt, wordt deze vervangen door een enkele y.

Weet u wat daar het argument voor is? Ik was er erg nieuwsgierig naar en heb het eens nagevraagd; het is: GELD! De spelling y in plaats van ij scheelt telkens één geheugenplaats in de computer en is dus voordeliger... Ik kan dit financiële argument niet weerleggen. Ik kan er alleen tegenover stellen dat de kloof tussen uitspraak en schrijfwijze er groter door wordt, en dat dat vrij algemeen als een nadeel gezien wordt. De regel dat de geschreven y klinkt als ie is vrijwel zonder uitzonderingen. Kent u nog andere dan nylon (voor zover u dat Nederlands vindt) en de los uitgesproken letternaam bij het opzeggen van het alfabet en in de wiskundeles?

Waarom doordat?
H.P. Winkelman - Hoogeveen

De heer De Rooij vraagt op blz. 137 van het oktobernummer in zijn naschrift op mijn artikeltje Waarom komt dat, tante ANS?: Waarom zou dat komt omdat krom taalgebruik zijn, als hoe komt dat? het niet is?’ Dat lijkt me vrij duidelijk. De heer De Rooij heeft zelf vastgesteld, dat hoe (in hoe komt dat?) dezelfde functie vervult als waardoor (in waardoor komt dat?). Hij heeft ook vastgesteld dat in de vraag naar een oorzaak waarom (bijvoorbeeld: waarom komt dat?) geen goed Nederlands is; dat moet zijn: waardoor of hoe. Niettemin kan naar zijn mening het antwoord op de vraag naar het waardoor of hoe geformuleerd worden met omdat (dus: dat komt omdat). Dit nu vind ik weinig consequent en nogal onlogisch. Het komt mij voor dat er een duidelijke en logische samenhang bestaat tussen waarom?, daarom en omdat, tussen waardoor?, daardoor en doordat en tussen hoe? (oorz.), zo en doordat.

Overigens, zou het nu echt zó simpel liggen, dat ‘iemand in de vorige eeuw eens bedacht heeft’ voor reden en oorzaak verschillende voegwoorden te gebruiken? Maar zelfs àls dat zo zou zijn, is dat dan voldoende reden om te doen alsof het onderscheid ook nu nog volkomen kunstmatig is?

Is het per definitie onjuist, bewust sturend in te grijpen in natuurlijke taalontwikkelingsprocessen? Misschien vinden lezers van Onze Taal dit een aardig onderwerp om over te discussiëren.

Persoonsvormstapelgek
F. Jansen

(1) De agent die de dief die de poen stal, nazat, viel.

Deze zin bevindt zich op de rand van het begrijpelijke, de volgende gaat eroverheen.

(2) De agent die de dief die de poen die de vrek vergaarde, stal, nazat, viel. Beide zinnen bevatten een persoonsvormstapel, een reeks niet nevengeschikte persoonsvormen direct achter elkaar. In Onze Taal jaargang 53, nummer 10, gaf ik een niet geconstrueerde zin met drie persoonsvormen die wel begrijpelijk is, met de vraag om langere even begrijpelijke stapels.

(3) Het publiek waarvoor de argumentatie bestemd is, zal, wil de argumentatie succesvol zijn, altijd impliciet of expliciet met de gekozen uitgangspunten moeten instemmen.

Waarom is (3) begrijpelijker dan (1)? Mijn geheime vermoeden was, dat de plaats van de persoonsvorm dat veroorzaakte. In (1) en (2) staan alle persoonsvormen op het einde van de zin waartoe ze behoren. In (3) niet. Daarin zijn zal en wil persoonsvormen die structureel op de eerste of tweede plaats van hun zin moeten staan. Ik hoopte dan ook dat eventuele inzenders vooral met dit type persoonsvormstapels zouden komen. Die hoop is ijdel gebleken. Van de inzenders, B. Moree, J. Thijssen en A. Reijnders, geeft alleen de laatste een stapel met meer dan twee persoonsvormen die vooraan moeten staan:

Als je de tekst, in het geval dat dat dat dat daar staat (1), klopt (2), handhaaft (3), zal (4), wil (5), beweer (6) ik, de lezer niet tureluurs worden, een en ander hardop gelezen moeten worden.

Reijnders is met deze serie van zes trouwens de absolute winnaar. Van deze zes persoonsvormen moeten de laatste drie vooraan staan. Interessant is nu, dat een vierde voor-persoonsvorm er echt niet bij kan: (4) Zouden, wil, komen, vraag ik, we nu ter zake, de lezer niet tureluurs worden, teksten hardop gelezen moeten worden?

Met voor-persoonsvormstapels gebeurt dus hetzelfde als met de serie achter-persoonsvormstapels in zin (1): vier is te veel. Er is ook een verschil tussen (1) en (4). Een nietsvermoedende voorlezer hapert in (1) pas bij het einde, als de stapel aan de beurt is. Bij (4) is hij de draad al aan het begin kwijt.

Overigens moeten we, willen we, wat toch de bedoeling is, eerlijk blijven, ons afvragen of (4), evenals trouwens het voorbeeld van Reijnders, wel grammaticaal is.