Onze Taal. Jaargang 55

[p. 168]

Brussel en de Belgische taalkwestie

Cor Hoppenbrouwers - Vakgroep Nederlandse Taalkunde, R.U. Groningen

Onder auspiciën van de Belgische Vereniging voor Toegepaste Linguïstiek werden op 16 en 17 oktober jl. bij de Universitaire Instelling Antwerpen de Zesde Sociolinguïstendagen gehouden. Taalverhoudingen in België en Nederland was het centrale thema. Gezien het thema van dit nummer van Onze Taal, beperk ik me tot de lezingen over België, met name tot de lezingen die betrekking hadden op de taaltoestand in Brussel.

Serge Govaert sprak over een aantal actuele politieke ontwikkelingen. In een heldere uiteenzetting maakte hij ook de Nederlanders duidelijk hoe complex de communautaire problemen wel zijn. In het geheel van de sociaal-economische problematiek blijkt de taalkwestie slechts het topje van de ijsberg.

William van Belle en Koen Jaspaert deden verslag van hun onderzoek naar de achtergronden van de taalkeuze in Vlaanderen omstreeks de eeuwwisseling. Jonge Vlaamse industriëlen zoals Gevaert (van de foto's) en De Beukelaer (van de koekjes) hebben grote invloed gehad. Op zoek naar hun (talige) identiteit vonden deze ‘nieuwe rijken’ aansluiting bij Nederland. Zo staat op de uitgaande brieven van Gevaert uit die tijd een stempel met het verzoek de correspondentie met het bedrijf in het Nederlands te voeren.

Ludo Smeekens en Hilde de Smedt hielden een verhaal over Migrantenkinderen in Nederlandstalige scholen in Brussel. De Belgische hoofdstad heeft op dit moment vijf Nederlandstalige scholen voor kinderen van etnische minderheden. Uit onderzoek blijkt dat migranten-ouders zich bij de schoolkeuze laten leiden door overwegingen van maatschappelijke aard: op straat (en thuis) leren deze kinderen Frans en de Nederlandstalige basisschool vergroot hun toekomstkansen.

Yves Persoons sprak over De sociaal-psychologische identiteit van jonge Vlamingen in Brussel. Hij betoogde dat de Vlaamssprekende jeugd in de hoofdstad een groeiend besef van eigenwaarde vertoont. Ondanks de duidelijke minderheidspositie waarin ze verkeert, blijkt ze op een natuurlijke wijze vlaamsgezind te zijn.

Offensief na defensief

De historicus Harry van Velthoven (VU Brussel) sprak over De verhouding Vlaanderen - Brussel van 1830 tot 1980. Bij de vorming van de Belgische staat in 1830 stond volgens Van Velthoven de nationale staat centraal. Het Frans werd de enige officiële taal, ondanks een meerderheid van eentalige Vlamingen. Dit kon gebeuren omwille van politieke redenen (het cijnskiesstelsel), het vooralsnog ontbreken van het Nederlands als standaardtaal, en de sociaal-economische achterstelling van Vlaanderen.

Naarmate deze factoren overwonnen werden, en Wallonië het personaliteitsprincipe afwees, evolueerde Vlaanderen tot officiële eentaligheid. Het had daarvoor wel de hoofdstad Brussel, een oorspronkelijk Vlaams-Brabantse stad, aan de verfransing moeten prijsgeven. Brussel was uitgegroeid tot een agglomeratie van negentien gemeenten, waarbinnen, als gevolg van sociaal-psychologische mechanismen en bij gebrek aan een Vlaamse infrastructuur (o.a. op het gebied van onderwijs), massale taalverschuivingsprocessen in de richting van het Frans plaatsvonden.

Toen de eigen cultuur in Vlaanderen zelf eenmaal veiliggesteld was, zou de strijd beginnen om èn het Vlaams-Brabantse randgebied tegen verdere verfransing te beschermen, èn om de rechten van de Vlaamssprekenden in de Brusselse agglomeratie te waarborgen. Dat ging des te moeilijker, niet alleen omdat de Franstaligen zich daartegen verzetten, maar ook omdat het probleem er nog een machtsdimensie had bijgekregen. Door grondwetswijzigingen in 1970 en 1980 werd Brussel, met ongeveer 10% van de totale bevolking, tot een soort van derde gewest. De uiteenlopende economische ontwikkeling van Vlaanderen en Wallonië verscherpte bovendien de communautaire problematiek.

Verrassende opmars na 1980

Kas Deprez, Yves Persoons en Armel Wynants spraken over Minderheidsproblemen: over de vooruitgang van het Nederlandstalige basisonderwijs in Brussel. De achteruitgang van het Nederlandstalig basisonderwijs in Brussel was volgens vlaamsgezinden te wijten aan de destijds geldende keuzevrijheid van het gezinshoofd, dat mocht bepalen in welk taalstelsel zijn kind zou schoolgaan. Daarom probeerden deze vlaamsgezinden die vrijheid te beknotten. Dat lukte hun in de jaren dertig, toen, als onderdeel van een veel ruimer akkoord, beslist werd dat in Brussel het onderwijs voortaan in de moedertaal van het kind gegeven zou worden. Het gezinshoofd moest bij de inschrijving van zijn kind een taalverklaring ondertekenen, die achteraf door twee taalinspecteurs onderzocht werd.

Dit dwangsysteem werkte niet, ook niet nadat men er in 1963 een aantal technische verbeteringen in had aangebracht: het Nederlandstalig onderwijs bleef achteruitgaan. In 1971 ten

[p. 169]

slotte, gaven de Vlaamse onderhandelaars toe en werd de vrijheid van het gezinshoofd hersteld. In ruil hiervoor kregen de Vlamingen wel enkele compensaties van materiële aard: kleuterdagverblijven, lagere splitsingsnormen voor klassen, enz. Veel vlaamsgezinden beschouwden deze toegeving als een capitulatie, en voorspelden de algehele ondergang van het Nederlandstalig basisonderwijs in Brussel.

Aanvankelijk bleef het aantal leerlingen op Nederlandstalige scholen dalen, maar niet sneller dan vroeger. Bovendien begon ook het Franstalig onderwijs achteruit te gaan, voor het eerst in zijn geschiedenis. Een en ander had te maken met de terugloop van de Brusselse bevolking in haar geheel (stadsvlucht, dalend geboortecijfer). Tegen deze achtergrond is wat zich sinds het einde van de jaren zeventig voordoet des te opmerkelijker: het Nederlandstalig basisonderwijs begon weer vooruit te gaan, en het blijft sindsdien vooruitgaan. Het toenemend belang van de tweetaligheid in Brussel zou de voornaamste oorzaak van deze ommekeer zijn - naast het geringe aantal kinderen van gastarbeiders in de Nederlandstalige scholen, en de voortreffelijke infrastructuur van die scholen die tot op zekere hoogte te danken is aan de compensaties van 1971.

Tweede grote verrassing: steeds meer taalgemengde en homogeen-Franstalige gezinnen sturen hun kinderen naar Nederlandstalige scholen. Hun aandeel in het onderwijs is intussen dermate toegenomen dat deze - in hoofdzaak Franstalige kinderen - voor ernstige taalproblemen beginnen te zorgen: taalpedagogische problemen, maar ook problemen van identiteit. Zelfs vooruitgang brengt heel wat ongemakken met zich mee; misschien gaat het allemaal te snel.