Onze Taal. Jaargang 55

[p. 162]

De toren van Babel
Het ‘Belgisch’ in Van Dale

H. Heestermans

Regenscherm (paraplu), betoelaging (subsidie), geldbeugel (portemonnee), fonoplaat (grammofoonplaat), kuiser (schoonmaker), pladijs (schol), brossen (spijbelen), op verplaatsing spelen (een uitwedstrijd spelen).

Weinig Nederlanders zullen deze woorden kennen, en degenen die ze kennen, kwalificeren ze ongetwijfeld als Belgisch of Vlaams. Hoe nu? Is Belgisch dan een aparte taal? Is er een Belgische standaardtaal? P.C. Paardekooper is daarover zeer duidelijk: ‘Ik heb nog nooit een Vlaming ontmoet die opzettelijk en principieel, wijdverbreide dialectismen cultiveerde en de andere vermeed.’ (Nieuwe Taalgids 40, 1947). Naar zijn mening bestaan er dus geen Belgische standaardtaalwoorden, want Vlamingen cultiveren niet datgene wat ze vaak gebruiken in hun taal. En bewuste cultivering is een van de criteria waarmee men kan beoordelen of een woord standaardtaal is of niet. (Zie De Toren van Babel, Onze Taal 54 (1985), 61.)

Is die visie van Paardekooper juist? Hoe vaak hoor ik Vlamingen niet zeggen: doorheen het venster kijken, ajuinen, en als (= toen) ik daar was? De vraag blijft natuurlijk of ze dit bewust doen of niet. Als ze het bewust doen, is er sprake van cultivering. Als ze het niet bewust doen, gaat het, volgens velen, om een fout, want om een afwijking van de Noordnederlandse standaardtaal.

Ruimere opvatting

F. de Tollenaere, geboren te Ronse, maar al vijftig jaar in Nederland woonachtig, geeft in zijn Dialect en Woordenboek der algemene taal (1963) een andere opvatting. Naast de centrale gemeenschapstaal (= standaardtaal of algemeen beschaafd Nederlands) is er een zogenaamd ‘regionaal Nederlands’. Daartoe behoren woorden die over een groot gebied gesproken en verstaan worden maar daarbuiten niet. Woorden als ajuin (ui), eenzaat (kluizenaar), puit (kikker), valavond (schemering) en vei (mals, welig, sappig) kunnen we volgens hem rekenen tot de Zuidnederlandse regionale variant van de centrale gemeenschapstaal.

Die woorden, zegt De Tollenaere, moeten een plaats krijgen in een woordenboek van de Nederlandse gemeenschapstaal, net zoals Zwitsers-Duitse woorden moeten worden opgenomen in een synchroon woordenboek van de Duitse Hochsprache. Trouwens, ook de woorden uit de Noordnederlandse gewestelijke talen zoals het Gronings-Nederlands, moeten volgens hem te vinden zijn in een woordenboek. Hij maakt een duidelijk onderscheid tussen het zuiver dialectische, dat wil zeggen de woorden die tot een klein gebied beperkt blijven, en het regionale, het ruimer verbreide.

De opvatting van Van Dale

Een opvatting die enigszins aansluit bij die van De Tollenaere, is die waarvan Geerts en ik zijn uitgegaan bij de bewerking van de 11de druk van Van Dale. Men zie hierover: G. Geerts, Van Dale en België (Dietsche Warande & Belfort 130 (1985) 2, 111-123). De taal van noordelijk België is dezelfde als de taal van Nederland. Maar, zo constateren wij, in de Nederlandse standaardtaal in België worden elementen aangetroffen waarvan het gebruik zeker tot België beperkt is, hoewel ze over een groot deel ervan voorkomen. Die woorden noemen we ‘Belgisch’ in tegenstelling tot woorden die ook slechts in België voorkomen maar bijvoorbeeld alleen maar in het gebied rond de stad Antwerpen.

Die woorden noemen we ‘gewestelijk’. ‘Belgisch’ wil dus niet zeggen: Belgische standaardtaal, maar Belgische variant van de Nederlandse standaardtaal. Of iemand uit België die ‘Belgische’ woorden wil gebruiken of niet, moet hij zelf uitmaken. Als die iemand niet de bedoeling heeft zijn standaardtaal een gemarkeerd karakter te geven, kan hij ze beter vermijden. Dat zelfde geldt natuurlijk ook voor willekeurig welke taalgebruiker met betrekking tot bijvoorbeeld archaïsche, verheven, verouderde woorden of vaktaalwoorden. Als ik verstaan wil worden, moet ik me aanpassen aan mijn omgeving of, tegenover vreemden, een zo neutraal mogelijke, niet-gekleurde (= ongemarkeerde) taal gebruiken.

De verantwoordelijkheid voor het voorkomen van die ‘Belgische woorden’, stelt Geerts (p. 121), ligt bij de Vlamingen. Als ze confituur (jam), labo (laboratorium), pronostiek (voorspelling) of zwemkom (zwembad) willen gebruiken, is dat hun goed recht, maar die woorden blijven tot de gemarkeerde taal behoren. België heeft nu eenmaal, door de historische situatie dat het Frans lang de ‘officiële’ taal was, geen eigen ‘Nederlandse’ standaardtaal. Vroeger bekleedde het Frans de functie van ‘algemeen beschaafd’, later is dat het Noordnederlands geworden. In België hoort men vaak dat die Nederlandse woorden die in België beslist niet voorkomen (zoals geduvel, gedonder), in een woordenboek gemarkeerd zouden moeten worden als ‘Noordnederlands’. Dat zou echter een pleonasme zijn omdat de standaardtaal zelf al Noordnederlands is. De term ‘Belgisch’ in Van Dale betekent dus: in België in meerdere provincies gebruikt wordend en in Nederland onbekend.

Taalpolitieke redenen

Die opvatting over het begrip ‘Belgisch’ is aangevallen door de Belgische publicist E. Berode, in zijn rubriek Ach, die taal in De Standaard van september 1984 (acht stukjes).

Hij heeft deels gelijk met zijn aanval, deels ongelijk. Ongelijk als hij constateert dat het onmogelijk is om uit te maken of een woord gewestelijk is - dus slechts beperkt voorkomend - of Belgisch - dus ruim verspreid.

Het is niet onmogelijk, het is wel moeilijk. Het is niet lastiger dan om uit te maken of het Noordnederlandse plaatje of pakweg standaardtaal is of niet. Ook dat wordt bepaald door tijd, frequentie en status van de spreker.

Als een woord als kuiser of garagist gedurende langere tijd in kranten, tijd-

[p. 163]

schriften, op radio en TV en in het dagelijks taalgebruik van de ‘educated speaker’ voorkomen, is het Belgisch; anders kan het hooguit dialectisch of individueel zijn. Gelijk heeft hij op een ander punt, voornamelijk om taalpolitieke redenen. In de 10de druk van Van Dale was de term ‘Belgisch’ nog gereserveerd voor de benamingen van officiële of eigen-aardige functies of instellingen van de Belgische staat, zoals gouverneur (in Nederland Commissaris der Koningin), licentiaat (doctorandus, doctoraal), normaalschool (pedagogische academie) en regentaat (M.O.-opleiding).

In de 11de druk is de term, zoals hierboven aangegeven, uitgebreid. Die gezamenlijke aanduiding ‘Belgisch’, die zowel voor licentiaat en normaalschool geldt als voor woorden als geldbeugel, brossen en ajuin, is vreemd, zegt Berode. In het eerste geval heb je immers als Belg geen keuze. Je moet die woorden gebruiken omdat ze door de overheid worden gebezigd. In het tweede geval kun je wel kiezen. Je gebruikt ofwel de Belgische variant brossen ofwel het standaardtaalwoord spijbelen.

Uit taalpolitiek oogpunt is zijn opmerking terecht. De term Belgisch in Van Dale kan verwarring wekken. Beter is een splitsing in de trant van: Belg(isch) (geldbeugel) en Belg. off(icieel) (licentiaat). Zuiver descriptief is er weinig verschil. Taalpolitiek wel. In België zijn er nu eenmaal altijd nog ‘moeilijkheden’ met de taal. Het dialect speelt daar een grotere rol, ook in het alledaagse maatschappelijke verkeer, dan in Nederland. De standaardtaal wordt doorspekt met dialectwoorden. Het is een van de functies van een woordenboek de gebruiker ten dienste te staan bij zijn streven naar correct (standaard)taalgebruik. Elk Nederlands woordenboek doet er goed aan rekening te houden met de taalsituatie in België.