Onze Taal. Jaargang 55

Van Woord tot Woord
Limonofilie

Marlies Philippa

Elders in dit nummer van Onze Taal vindt u de reactie van de heer Manhave op mijn artikel ‘limonade’. Mede daardoor geïnspireerd wil ik ook nog het een en ander kwijt over de door mij zo geliefde limoen. Dit om de discussie af te ronden. Op het vervolg van de verkleinwoorden zult u nog even moeten wachten.

In de bijdrage van de heer Manhave trof mij vooral dat de benaming limoen voor het lemmetje al ruim honder jaar geleden bekend was. Dat moet Franse invloed zijn. In mijn artikel in het juli/augustusnummer schreef ik dat men in het Frans tegenwoordig voor de zure lime het woord limon schijnt te gebruiken. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de Franse koloniën in Arabischtalig gebied, waar iedere citroenachtige een lemoen heet. Maar wanneer is ‘tegenwoordig’ begonnen? Ik weet het niet.

Invloed van de wilde frisheid

Zelf had ik gedacht, dat de opkomst van het woord limoen in het Nederlands van grofweg het laatste decennium - limoen dus als aanduiding van Citrus aurantiifolia en niet van Citrus limon(um) - te maken zou hebben met de komst naar de Nederlanden van Arabischtalige immigranten uit het Middellandse-Zeegebied. Zij zouden ons oude woord nieuw leven hebben ingeblazen. Ik ben daar niet zo zeker meer van.

De mogelijke invloed van ‘Fa’, was

[p. 155]

niet direct bij mij opgekomen, maar diverse mensen uit mijn omgeving maakten er mij opmerkzaam op. Ook de schrijver van een andere reactie op mijn artikel, de botanicus Samson uit Wageningen, meent dat de naam limoen pas door de recente TV-reclame naar voren is gekomen. Overigens bedoelt ‘Fa’ met zijn limoenen - de door Manhave genoemde reclameafdeling ten spijt - wel degelijk het lemmetje. De Franse vertaling op de verpakking luidt: ‘à la fraîcheur tonique des limons’, en de Engelse: ‘with the wild freshness of lime fruit’.

Ik heb er het WNT maar eens op nageslagen. Het lemma limoen is in 1924 beschreven. Maar niets geen Citrus aurantiifolia. Alleen maar Citrus limonum, de gewone citroen dus. Wel interessant is dat het woord limoen volgens het WNT een nog langere voorgeschiedenis heeft dan ik in mijn artikel al noemde. Wij hebben het van de Fransen en die hebben het van de Arabieren, die het van de Perzen hebben. Dat wist u. Maar de Perzen zelf schijnen het weer aan het Hindoestaans te hebben ontleend, dat het uit een Maleis-Polynesische taal had gehaald.

Wat zeggen de naslagwerken?

U weet inmiddels dat de laatste druk van de dikke Van Dale uit 1984 wat de beschrijving van limoen betreft, niet helemaal - of niet meer - bij de tijd is. Maar van de Hedendaagse zou je dat toch zeker wèl mogen verwachten. Dus heb ik limoen opgezocht op bladzijde 706. En wat lees ik daar: ‘lichtgele citroensoort met een dikke schil’! Een perfecte omschrijving, niet van Citrus limonum, noch van Citrus aurantiifolia, maar van Citrus medica (bajoura), de cedercitroen. Van de dikke schil wordt cedraat of sukade gemaakt. De Hedendaagse slaat de plank totaal mis.

Ik vind het hoogst merkwaardig dat geen enkel Nederlands-Nederlands woordenboek de limoen als een synoniem van lemmetje noemt. Dat komt natuurlijk door het WNT. Engels-Nederlandse woordenboeken kennen de limoen wel in deze betekenis. Zowel in het ‘grote’ als in het Sterwoordenboek van Wolters vond ik bij het lemma lime: ‘limoen: kleine citroen’. In het boek van Kingsley Amis Iedere dag een glaasje, wordt de Daiquiri beschreven, een cocktail die ‘bestaat uit vier delen Bacardi, een deel vers limoensap en suikerstroop naar smaak. Belangrijke opmerking: is er geen vers limoensap, neem dan tweemaal zo veel vers citroensap.’

Manhave merkt op dat vooral kookexperts soms eigenwijs zijn. Maar niet alleen zij hanteren de naam lime, ook schrijvers van populaire plantkundige werken. Zo is er in 1978 bij Thieme in Zutphen een van oorsprong Deens boekje over tropische en subtropische vruchten en groenten uitgegeven. De reden daarvoor was, dat er ‘bij ons in winkels en op markten steeds meer buitenlandse fruit- en groentesoorten verschijnen’. De vertaler heeft ‘gemeend zo veel mogelijk te moeten uitgaan van de namen waaronder de soorten bij ons in de handel komen’. Dat zou dus limoen moeten zijn bij Citrus aurantiifolia. Die zocht ik natuurlijk onmiddellijk op. Ik had het boekje speciaal hiervoor gekocht. Op bladzijde 52 vond ik hem: ‘Lime (spreek uit: laim)’!

Verwarring over limmetje

Ik ben erg blij dat beide reagenten op mijn artikel de naam ‘laim’ afwijzen. Manhave pleit voor limoen en Samson voor lemmetje. Sinds mijn vorige artikel ben ik trouwens iets meer over het limmetje te weten gekomen. Door het WNT heb ik begrepen hoe ik de zinsnede ‘ook lemmetje’ bij de beschrijving van limmetje in de dikke Van Dale moet duiden. Het is geen verwijzing naar lemmetje, maar het wil alleen zeggen dat limmetje ‘eigenlijk’ de benaming is voor de vrucht van Citrus limetta, maar dat het woord ook in plaats van lemmetje wordt gebruikt, dat het varianten kunnen zijn. Op dit laatste gebruik doelt de heer Manhave.

Lemmetje en zijn variant limmetje moeten als verkleinvormen van lem of lim worden gezien, dus van de vernederlandsing van het Franse of van het Engelse lime. Ik heb me laten vertellen dat het woord lem indertijd bij de marine op Nieuw-Guinea een citroenachtige maaltijddrank aanduidde: nauwelijks gezoet sap, verdund met veel water en ijsblokjes. Het zou me niets verbazen als dat lem(metjes)sap is geweest.

Limmetje in zijn andere betekenis is niet een verkleinvorm van lim, maar van limmet, dat van het Franse limette komt. De limette is de zoete lime. Volgens Samson is deze alleen van belang als onderstam.

Twee soorten limmetjes bestaan er dus, maar er is slechts één lemmetje: de limoen!

Aanvullende reacties

De heer J. Hansen uit Den Helder gaat in op het begrip lem, zoals dat bekend is bij de Koninklijke Marine. Het is hetzelfde lem dat ik hierboven noem in verband met Nieuw-Guinea. Hij zegt er het volgende over: ‘Lem wordt gemaakt van lempoeder, een soort gelige citroenpoeder die zoetzuur smaakt (om de verwarring nog groter te maken) en ijswater. Deze drank wordt verstrekt in de tropen en aan het machinekamerpersoneel aan boord van de schepen, i.c. in werksituaties waarbij de mensen door transpireren veel vocht verliezen. Lem is overigens een algemeen begrip geworden waarmee frisdrank wordt aangeduid.’ Wat dit laatste betreft is er dus een duidelijke parallel met het woord limonade, dat ook een betekenisverruiming heeft gekregen.

Een andere reactie ontving ik van de schrijver van het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands, de heer J. van Donselaar, die mij wist te melden dat de benaming limmetje voor lemmetje in Suriname niet voorkomt. Ook limmetje in zijn andere betekenis niet, want Citrus limetta wordt er niet geteeld. Wel kent men er het ‘zoete lemmetje’, maar dat is geen ‘echte’ citrusvrucht, al is het wel met Citrus verwant. In Suriname bestaat volgens Van Donselaar een zegswijze waaruit blijkt hoe algemeen het ‘zure lemmetje’ er is. Hij schrijft: ‘Als op een feestje - dat daar altijd half of geheel in de openlucht plaatsvindt - een man zich van zijn gezelschap moet verwijderen om te gaan plassen, kan hij een bedekte term gebruiken: Ik ga even lemmetjes plukken.’

Zowel door Samson als door Van Donselaar (ook botanicus) - en indirect eveneens door J. Hogervorst van de Amsterdamse Hortus - word ik erop gewezen, dat het de gewoonte is wetenschappelijke genusnamen van planten met een hoofdletter en zonder voorafgaand lidwoord te schrijven. De plant waar het lemmetje/de limoen vandaan komt, heet dus niet ‘de citrus aurantiifolia’ maar ‘Citrus aurantiifolia’!