Onze Taal. Jaargang 55

[p. 141]

[Nummer 11]

[p. 142]

Waarom het naamwoordelijk gezegde groen blijft

J. de Rooij - P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

Wat de titel ook betekenen moge, de woorden staan in de goede volgorde. Waren de twee laatste woorden van plaats verwisseld (Waarom het naamwoordelijk gezegde blijft groen), dan was de titel ongrammaticaal geworden. Dat is duidelijk. Toch zijn er ook problemen. We zien de verkeerde volgorde nogal eens in de kranten staan. In wat voor zinnen gebeurt dat en waarom? Hoe moeten we daar tegenover staan? Vragen voor J. de Rooij, een van de redacteuren van de Algemene Nederlandse Spraakkunst, ook wel Ans Tolerans genaamd, en dat is dan geen erenaam: sommige gebruikers vinden dat de ANS te mild is, te weinig afkeurt. Klopt dat beeld van de ANS wel? Volgens De Rooij niet. In deze volgordekwestie houdt de ANS juist vast aan de strengste norm. (De Rooij legt uit) waarom eigenlijk?

De titel van dit stuk is niet bedoeld als een dichtregel; ook niet als een raadsel in de geest van: ‘Noem eens een kleur onder de tien’ - antwoord: ‘donderdag’. De betekenis is dat de twee delen van het naamwoordelijk gezegde in de groene volgorde (moeten) staan.

Nu zijn de meeste lezers waarschijnlijk nog niet veel verder. Het ‘naamwoordelijk gezegde’ zullen velen zich uit hun schooltijd herinneren: het is een gezegde dat bestaat uit een werkwoordelijk deel (een of meer werkwoorden) en een naamwoordelijk deel (een zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord of iets wat daarvoor door kan gaan). Het naamwoordelijk gezegde heeft ook een eigen betekeniskenmerk: het geeft aan dat iemand of iets (aangeduid door het onderwerp van de zin) in een bepaalde ‘toestand’ (ruim op te vatten) verkeert of komt te verkeren. In de volgende zinnen zijn de gecursiveerde delen naamwoordelijk gezegde:

Willem is boos.

Karel is vader geworden.

De werkwoordelijke delen zijn resp. is en is geworden, de naamwoordelijke boos en vader. Naast het naamwoordelijk kennen we het werkwoordelijk gezegde; dat bestaat uit een of meer werkwoorden of zeer nauw daarmee verbonden elementen. Het heeft als categorie een ruimere betekenis dan het naamwoordelijk gezegde. Een werkwoordelijk gezegde komt bijvoorbeeld voor in:

Willem heeft zich nogal opgewonden. Karel schrijft stukjes over taal.

In de eerste van deze twee zinnen staan twee vormen van een werkwoord: heeft (persoonsvorm; hulpwerkwoord) en opgewonden (voltooid deelwoord; zelfstandig werkwoord). In de tweede zin bestaat het gezegde alleen uit een persoonsvorm van een zelfstandig werkwoord: schrijft.

Herkomst van de kleuren

Maar wat is nu de ‘groene volgorde’? Met deze term en de tegenhanger ervan, de ‘rode volgorde’, wordt in de Nederlandse taalkunde de onderlinge volgorde van werkwoordsvormen aangeduid. Er zijn namelijk twee mogelijkheden voor de volgorde van de werkwoordsvormen (persoonsvorm en voltooid deelwoord) in een bijzin:

Uit zijn reactie blijkt, dat Willem zich nogal opgewonden heeft/heeft opgewonden.

Ik heb gehoord, dat Karel vader geworden is/is geworden.

De eerste volgorde in deze beide zinnen (met de persoonsvorm achteraan) noemen we de groene, de tweede (met de persoonsvorm voorop) de rode. In 1953 heeft mw. Anita Pauwels in Leuven een studie gepubliceerd over deze volgordemogelijkheden, in het bijzonder in de Nederlandse dialecten. Op de kaarten in haar boek gebruikte ze voor de ene volgorde groene, voor de andere rode tekens; vandaar de namen. In bijzinnen met een naamwoordelijk gezegde is er maar één mogelijkheid voor de volgorde naamwoordelijk deel - werkwoordelijk deel. Het werkwoordelijk deel (dat mede of alleen uit een persoonsvorm bestaat) komt altijd achteraan: we kunnen dit opnieuw de ‘groene’ volgorde noemen. Vergelijk:

Uit zijn reactie blijkt, dat Willem boos is.

Uit zijn reactie blijkt dat Willem is boos. <uitgesloten>

Ik heb gehoord dat Karel vader geworden is/is geworden.

Ik heb gehoord dat Karel geworden is/is geworden vader. <uitgesloten>

De zinnen die hierboven als ‘uitgesloten’ gekenmerkt zijn, zal niemand die Nederlands als moedertaal heeft, ooit schrijven of zeggen, tenzij bijvoorbeeld als verspreking. Daarmee zullen alle lezers het eens zijn; maar ze zullen zich misschien afvragen waarom ik het dan de moeite waard vind dit allemaal uiteen te zetten. Wel, taalgebruikers maken in andere zinnen wèl gebruik van de uitgesloten volgorde.

Voorbeelden uit kranten

In de verzameling taalmateriaal, het ‘corpus’, waarop het in 1975 in Utrecht verschenen boek Woordfrequenties (red. P.C. Uit den Boogaart) gebaseerd is, komt in het ‘subcorpus’ krantetaal een zin voor die ik hier in een verkorte versie weergeef:

We hadden gehoord dat u al viermaal de Vierdaagse hebt gelopen en er eigenlijk op bent gebrand het lustrum te voltooien.

In deze zin is het gezegde bent gebrand niet werkwoordelijk (zoals hebt gelopen), maar naamwoordelijk. Het woord gebrand is niet het voltooid deelwoord van branden, maar een bijvoeglijk naamwoord, dat (grammaticaal en naar de betekenis) een equivalent is van belust. Voor mijn taalgevoel is de rode volgorde hier dan ook niet op haar plaats: het moet niet bent gebrand zijn, maar gebrand bent, maar ik weet niet zeker of alle lezers dat met mij eens zijn.

Hetzelfde verschijnsel treffen we aan in de volgende zin, afkomstig uit dezelfde bron:

Het terrein..., dat door zijn ligging aan het Caland- en Beerkanaal zeer gunstig is gelegen en bereikbaar is voor zeer grote zeeschepen...

Ook hier is sprake van een naamwoordelijk gezegde: gelegen is niet het voltooid deelwoord van liggen (dan

[p. 143]

zou immers het hulpwerkwoord niet is maar heeft moeten zijn), maar een bijvoeglijk naamwoord met de betekenis ‘liggend(e)’. Toch moet ik hierbij langer nadenken dan bij de Vierdaagse-zin. Waarschijnlijk omdat hier geen ‘onverdacht’ bijvoeglijk naamwoord als synoniem te geven is, en omdat de betekenis niet zo duidelijk onderscheidend werkt als bij gebrand.

Nog moeilijker wordt het met de volgende zin, nog steeds uit het bovengenoemde (sub)corpus:

Op het ogenblik kunnen deze onderwijzers alleen raadslid zijn, als ze niet wonen in de gemeente waar hun school is gevestigd.

Op zichzelf beschouwd kàn deze zin grammaticaal correct zijn. Toch durf ik wel te beweren dat ook hier de rode volgorde ten onrechte gebruikt is. Een werkwoordelijk gezegde is in bovenstaande zin alleen maar aan te nemen als het werkelijk de bedoeling is dat we aan het wèrkwoord vestigen denken, dus als de (in het verleden liggende) handeling van het vestigen van de school relevant is voor de betekenis; de zin zou dan bijvoorbeeld aangevuld moeten kunnen worden tot: ...de gemeente waar hun school bij de oprichting door het Ministerie van Onderwijs is gevestigd (maar... gevestigd is zou dan natuurlijk ook nog kunnen). Maar die betekenis heeft deze zin niet: is gevestigd betekent gewoon ‘staat’; het duidt dus een ‘toestand’ aan, wat zoals gezegd kenmerkend is voor het naamwoordelijk gezegde. Vandaar dat de volgorde... gevestigd is zou moeten zijn.

Op zoek naar een verklaring

Het mijns inziens ten onrechte gebruiken van de rode volgorde bij



naamwoordelijke gezegdes die uiterlijk op werkwoordelijke gezegdes lijken, komt - althans in geschreven taal - nogal veel voor. Waarom? Het antwoord lijkt voor de hand te liggen: men houdt een naamwoordelijk gezegde voor een werkwoordelijk, en gebruikt dan een volgorde die alleen bij de laatste soort gezegdes mogelijk is. Maar bij een werkwoordelijk gezegde zijn toch zowel de rode als de groene volgorde mogelijk; waarom kiest men dan juist de verkeerde? Dat komt waarschijnlijk doordat de geschreven taal in het algemeen een uitgesproken voorkeur heeft voor de rode volgorde. In het subcorpus krantetaal waarvan hier sprake is, telde ik bij werkwoordelijke gezegdes die bestonden uit een persoonsvorm en een voltooid deelwoord 671 maal de rode tegen 135 maal de groene volgorde; dat is ongeveer vijfmaal zoveel rood als groen.

Ook hier kan men weer naar de oorzaak vragen. Er wordt wel eens gedacht dat de groene volgorde een germanisme zou zijn. In het Duits is die volgorde immers de enig mogelijke. Volgens een denkschema dat natuurlijk veel te simpel is, redeneert men dan: groen is Duits, rood is niet-Duits, dus: groen is fout, rood is goed.

Het is ook mogelijk dat men zich wil afzetten tegen de gesproken taal.

Want daar bestaat juist een voorkeur voor de groene volgorde. In het corpus waarop het in 1979 in Utrecht verschenen boek Spreektaal (red. Eveline D. de Jong) gebaseerd is, heb ik dit nagegaan. Deze verzameling (op het Meertens-Instituut aanwezig en bekend onder de naam ‘het Amsterdamse corpus’) bestaat uit in verschillende situaties gesproken taal van mannelijke en vrouwelijke Amsterdammers, van verschillende leeftijden en verschillende sociale en intellectuele niveaus, zodat het kan doorgaan voor een soort grootste gemene deler van het Randstadnederlands. Ik telde daar in de zinnen waar het hier om gaat, 273 maal de groene tegen 111 maal de rode volgorde; dat is ongeveer twee en een half maal zoveel groen als rood. En veel mensen vinden nu eenmaal dat ze anders moeten schrijven dan ze spreken.

Dat geldt des te sterker als ze van huis uit een dialect spreken. Er zijn heel wat Nederlandse dialecten (vooral in Noord-Holland en het noordoosten van Nederland) waar uitsluitend de groene volgorde voorkomt (zie hiervoor: Jan Stroop, ‘Systeem in gesproken werkwoordsgroepen’ in: Taal en tongval 22 (1970), 128-146). En het is algemeen bekend, dat veel sprekers met een dialect-achtergrond de neiging hebben typische dialectwoorden en -constructies te vermijden, óók als die eveneens in de algemene taal voorkomen (wat men dan meestal niet of niet zo goed weet).

Vandaar waarschijnlijk het succes van de rode volgorde. Een succes dat zo groot is, dat men deze volgorde zelfs gebruikt waar ze niet thuishoort - zoals we hierboven gezien hebben.

Taalgevoel of onduidelijkheid?

De Algemene Nederlandse Spraakkunst (blz. 452 en 527) keurt het ten onrechte gebruiken van de rode volgorde af. Ik vind het wel leuk om dit hier uitdrukkelijk te vermelden. Ik ben namelijk nog steeds bang, dat veel lezers van dit blad van mening zijn dat deze ‘Ans Tolerans’ veel te veel variatie binnen het Nederlands toelaat: anders gezegd: veel te weinig verschijnselen afkeurt.

Maar misschien zullen anderen vragen: waar maakt de ANS zich druk over? De rode volgorde komt tegenwoordig ook bij het naamwoordelijk gezegde voor, de taal is blijkbaar aan het veranderen, waarom moet dat afgekeurd worden? Dat doet de ANS in zoveel andere gevallen toch ook niet?

Wel, de ANS-redactie vond dat ze deze ontwikkeling moest proberen tegen te houden. Daar zijn wel argumenten voor te geven, bijvoorbeeld dat er bij algemeen gebruik van de rode volgorde geen verschil meer te zien is tussen een werkwoordelijk en een naamwoordelijk gezegde en dat

[p. 144]

kàn aanleiding geven tot interpretatiemoeilijkheden (zie bijvoorbeeld de laatste voorbeeldzin hierboven). Maar dit probleem kan zich in hoofdzinnen (waar maar één volgorde mogelijk is) altijd voordoen en zal in de praktijk van het taalgebruik zelden of nooit van ernstige aard zijn. Zo komen we dus bij het enige argument dat bij de beoordeling van taalverschijnselen werkelijk doorslaggevend is: het taalgevoel. En dat is nu eenmaal niet bij alle taalgebruikers hetzelfde.

Het werkt zelfs bij dezelfde taalgebruikers blijkbaar niet altijd op dezelfde manier. Immers, in de ANS vinden we op blz. 184 de volgende zin:

Bij voorzetsels met lokale betekenis en als dubbelzinnigheid is uitgesloten, bestaat er...

Hier is uitgesloten ongetwijfeld een bijvoeglijk naamwoord (‘onmogelijk’) en geen voltooid deelwoord van het werkwoord uitsluiten. Ook de ANS-redactie houdt zich dus niet altijd aan haar eigen regels... (De redactie houdt zich aanbevolen voor het signaleren, van meer van dergelijke ‘ontsporingen’.)

Wie voor dit onderwerp - en verwante zaken - een dieper gaande belangstelling heeft, wil ik ten slotte nog verwijzen naar het artikel van A. Sassen, ‘Endogeen en exogeen taalgebruik’ in: De nieuwe taalgids 56 (1963), 10-21.