Onze Taal. Jaargang 55

[p. 117]

Van Woord tot Woord
Verkleinwoorden (1)

Marlies Philippa

Een trommel is een kleine trom; een trommeltje is een kleine, kleine, kleine trom; een klein trommeltje is een kleine, kleine, kleine, kleine trom. Verkleinwoorden hebben de neiging verder te verkleinen. Een klein varkentje is te vergelijken met een klein trommeltje: een viervoudige verkleining. Een klein meisje is trouwens ook al drie keer verkleind, evenals een klein jochie.

Het Nederlands verkleint graag. Toch worden er maar heel weinig mogelijkheden tot verkleining benut. De omschrijvingen daargelaten is alleen het achtervoegsel -tje/-kje/-pje/-je produktief. Dit is het enige achtervoegsel waarmee we in deze tijd steeds weer nieuwe verkleinwoorden kunnen maken. Daarmee zijn we al heel gezegend, want een taal als het Engels kent helemaal geen produktieve achtervoegsels meer om (echte) verkleinwoorden aan te duiden.

Oorspronkelijke status

Vroeger kenden het Nederlands en alle talen die aan de onze verwant zijn veel meer achtervoegsels. Van vele zijn er enkel wat resten overgebleven. De -l, zoals in trommel, is bijvoorbeeld zo'n rest. Ook was er een achtervoegsel, een suffix, dat eindigde op een -k. In het Engels leverde dat een woord als bullock op. Een bullock was oorspronkelijk een kleine bul, een jonge stier, maar later kon het woord ook ‘os’ gaan betekenen.

Weer een ander suffix ging uit op -iin/ -ijn/-en. Uit het Engels kennen we maiden en uit het Middelnederlands magedijn ‘maagdje, meisje’. Het achtervoegsel -iin, dat later -en werd, komt vooral voor bij dieren: een kuiken/chicken is een kleine ‘cock’ en een veulen is eigenlijk nog kleiner dan een vool, terwijl vool zelf al ‘klein’ betekent. Het komt overeen met het Latijnse paulus ‘klein’. In het Middelnederlands treft men welpijn aan naast welp ‘dierenjong’. Ook in zwijn en varken zit dit achtervoegsel, maar hier is het element ‘klein’ verdwenen.

Vark- en het Franse porc (Engels pork) zijn van oorsprong hetzelfde woord. Een varken is op zich al niet zo groot; vandaar dat het verkleinwoord het volwassen dier kon gaan aanduiden. Iets dergelijks zien we in de betekenisontwikkeling van het Engelse pig: van big tot volgroeid varken.

Verwording van klanken

Uit -k + -ijn ontstond het dubbelsuffix -kijn, een dubbele verkleining eigenlijk. Dit -(e)kijn is bij ons alleenzaligmakend geworden. Een husekijn ‘huisje’ werd via de tussenvormen huseken en huseke tot een huuske. Met -ke worden nog steeds in veel van onze dialecten verkleinwoorden gevormd. In het Noordhollands begon men -kijn vanaf de dertiende à veertiende eeuw op een andere manier uit te spreken. Men ging -kjen zeggen.

Tussen -kje- en -tje- is erg weinig verschil; het klankonderscheid tussen beekje en beetje bijvoorbeeld is miniem. Uit -kjen kon dus makkelijk -tjen voortkomen. Hannekijn werd Hannetje(n). De huidige vorm -je, zoals in huisje, heeft zich uit -tje ontwikkeld. Huisje komt van huistje. Een -t-tussen twee andere medeklinkers in heeft de neiging te verdwijnen. We zien dat ook in een woord als feestje: de uitspraak is feesje. Na een m- kon uit de -t- een -p- ontstaan: bloemetje bleef bloemetje, maar bloemtje werd bloempje, net zoals hemdje in de spreektaal hempje wordt.

Tussen -ng of -k en het suffix -kijn/-ke vindt men vaak als overgangsklank een -s-, bijv. boekske, stukske, penningske, jongske. Men denkt dat onder invloed van jongskijn in het Middelnederlands meiskijn is ontstaan uit meidskijn ‘meidje’. Meiske bestaat nu naast de vorm meisje, die rond 1600 opgekomen is. Opvallend is, dat veel mensen die van huis uit geen -ke zeggen, toch soms het woord meiske gebruiken. Meisje wordt niet meer als verkleinwoord gevoeld, omdat de vorm meis niet bestaat, en het ‘vreemde’ meiske kan dan juist wel weer de rol van verkleinwoord gaan vervullen. Op die rol zal ik in een volgend nummer wat dieper ingaan. Opvallend is ook, dat -ke in het gebied waar -(t)je wordt gezegd, heel dikwijls voorkomt bij vrouwelijke persoonsnamen: Joke, Mieke, Janneke. Marieke klinkt minder volks dan Marietje. -ke heeft iets uitheems, en veel mensen geven juist aan hun dochters eerder uitheemse namen dan aan hun zonen.

Verbreiding vanuit Holland

-ke en -(t)je zijn dus van oorsprong hetzelfde (dubbel)suffix. Doordat Holland sinds de late middeleeuwen en vooral sinds het eind van de zestiende eeuw de toon aangaf binnen de Nederlandse gewesten, kreeg -(t)je de kans zich ook naar andere dialecten uit te breiden. Dit proces is nog steeds aan de gang. Sedert de zeventiende eeuw komt in de spreektaal van wat nu de randstad is, naast -je een jonger -ie voor, bijvoorbeeld in boekie, koppie. Jochie is Utrechts. De Utrechtse variant van -kijn heeft -tjie of -chie tot resultaat gehad.

U houdt nog heel wat over verkleinwoorden van me te goed. De verschillende betekenisaspecten zijn niet aan de orde geweest, de uitbreiding tot andere woordsoorten evenmin. Ook zijn de niet-produktieve achtervoegsels er wat bekaaid van afgekomen. Dit verhaal wordt dus vervolgd.