Onze Taal. Jaargang 55

[p. 116]

Twee grammatica's

Prof. M.C. van den Toorn - Hoogleraar Nederlandse taalkunde, Nijmegen

Een grammatica van het Nederlands voor moedertaalsprekers ziet er anders uit dan een grammatica voor anderstaligen die Nederlands willen leren. Zo'n grammatica voor landgenoten kan nogal eens wat bekend veronderstellen, maar in de meeste gevallen zal er wel veel aandacht aan taalbeschouwelijke kwesties besteed worden. Dat is dan ook het geval in een pas verschenen werk van twee taalkundigen uit Brussel, Hugo de Jonghe en Wim de Geest, dat tot titel draagt Nederlands, je taal (uitgave Van In, Lier). Het is een heel uitvoerige spraakkunst, overzichtelijk ingedeeld, vooral bedoeld voor het secundaire onderwijs, maar ook bruikbaar voor meer gespecialiseerde gebruikers.

Naast de echte grammaticale beschrijvingen vinden we in dit boek ook stijladviezen en hoofdstukken over klankleer, spelling en leestekens, wat de bruikbaarheid verhoogt. Het is een goed verantwoord boek, plezierig om te lezen.

Dit laatste geldt helaas niet in ieder opzicht voor de Nederlandse grammatica voor anderstaligen, geschreven door A.M. Fontein en A. Pescher - ter Meer (uitgave Nederlands Centrum Buitenlanders, Utrecht). Een spraakkunst voor anderstaligen stelt heel andere eisen dan een grammatica voor moedertaalsprekers: in principe moet alles erin te vinden zijn en niets mag als bekend verondersteld worden. Bovendien is het lang niet gemakkelijk een taalkundige beschrijving te geven die duidelijk en eenvoudig is. Niet iedere anderstalige is linguïstisch onderlegd, en dat brengt specifieke moeilijkheden met zich mee voor de taalbeschrijver. Dat is echter geen vrijbrief voor de vele vage en soms zelfs onjuiste formuleringen die we in dit boek van de dames Fontein en Pescher aantreffen. Een kras staaltje van zo'n ondoordachte formulering vinden we op blz. 55 waar woorden op -ij vermeld worden die als uitzondering het lidwoord het hebben: naast de maatschappij, de slavernij en veel andere woorden op -ij staat het schilderij. Dat is juist, maar het is onjuist om hier het gerij, het gevlij ook als ‘uitzonderingen op -ij’ te noemen.

Deze woorden gaan niet op -ij uit, ook al is hun laatste klank een ij, maar ze maken deel uit van een gehele klasse van werkwoorden afgeleide substantieven met het voorvoegsel ge-; en die hebben allemaal het lidwoord het: het gelach, het geloop, het gedoe, het gepruts en vele andere.

Verkleinwoorden

Voor de lezers van Onze Taal is het niet erg zinvol als we in deze kolommen onze bezwaren breed gaan uitmeten. Het is aardiger om de benadering van een bepaald onderwerp eens te vergelijken; we kiezen daarvoor de behandeling van verkleinwoorden. Wat moet een grammatica voor anderstaligen daarover bieden en wat moet een grammatica voor moedertaalgebruikers aan informatie geven? In principe is het verschil niet zo groot. In beide gevallen moet hetzelfde stuk morfologie beschreven worden; de Nederlandstalige zal echter bij het doorlezen steeds bij zichzelf zeggen ‘ja, dat ìs ook zo’, terwijl een buitenlander die herkenning niet heeft en heel precies moet weten wanneer en hoe een verkleiningsuitgang wordt toegepast. De leek denkt in de eerste plaats aan het achtervoegsel -je, zoals in fles/flesje, hoek/boekje, maar bij enige reflectie schieten hem ook de nevenvormen -tje van truitje, -pje van wormpje, -etje van lammetje en -kje van kettinkje te binnen. Maar waarom zeggen we naast ring wel ringetje, maar naast versiering ineens weer versierinkje en niet versieringetje? Daarentegen maken we bij de verkleinvorm van wandeling weer gebruik van -etje: wandelingetje. Natuurlijk hebben taalkundigen die verschijnselen allang ontdekt en de regels ervoor geformuleerd.

De Jonghe en De Geest geven die regels dan ook: wanneer woorden op -ing voorafgegaan worden door een lettergreep zonder accent krijgen we -etje, dus wandelingetje, krakelingetje (in feite gaat het hier om een lettergreep met een zogenaamde sjwa, populair gezegd een ‘stomme e’), maar wanneer een lettergreep met accent voorafgaat (beter gezegd: wanneer een volle vocaal voorafgaat) krijgen we -kje, dus woninkje, versierinkje. Maar uitzonderingen zijn er ook: Fontein en Pescher - ter Meer wijzen op woorden die op -ling uitgaan: van leerling maken we leerlingetje, van lammeling lammelingetje. Dwaas is dan weer dat beide schrijfsters ook wandeling tot de woorden op -ling rekenen; dat is alweer een miskenning van de Nederlandse morfologie, want wandeling gaat niet op -ling uit, maar op -ing (na de stam wandel-). Zulke onverantwoorde beschrijvingen mogen niet in een grammatica voor buitenlanders voorkomen, juist niet.

Het gebruik van verkleinwoorden

Beide spraakkunsten zeggen iets over het gebruik van verkleinwoorden in het Nederlands, maar de grammatica voor anderstaligen is daar uitvoeriger over. Terecht. Hoe subtiel dat gebruik is, blijkt uit het verschil tussen de doubletten bloempje en bloemetje, waar De Jonghe en De Geest op wijzen, zonder dat ze het fijne ervan verklappen. Deze doubletten zijn niet steeds uitwisselbaar: een gast die voor de gastvrouw een bloemetje meebrengt, weet hoe het hoort, maar wie in zo'n geval een bloempje meebrengt, is een krent. Zulke gebruiksverschillen horen ook in een grammatica beschreven te worden.

Voor het overige is de beschrijving van de vormleer der verkleinwoorden in het boek van de twee Brusselaars duidelijk en overzichtelijk. Ze geven alle mogelijkheden in een schema en dat is handiger dan de opsomming die Fontein en Pescher - ter Meer geven. Zo komt het dat ik deze Brusselse taalbeschrijving eerder in handen van buitenlanders zou wensen dan het Nederlandse boek dat speciaal voor anderstaligen bedoeld is. En dat betreft niet alleen de verkleinwoorden.

Nederlands, je taal; een overzichtelijke spraakkunst door H. de Jonghe en W. de Geest, 1985, Uitgeverij Van In, Lier België, ISBN 90.306.1443.9, prijs 650 frank.
Nederlandse Grammatica voor Anderstaligen door A.M. Fontein en A. Pescher - ter Meer, 1985, Nederlands Centrum Buitenlanders, Utrecht, prijs f 30,-.