Onze Taal. Jaargang 55

[p. 106]

Van Woord tot Woord
Limonade

Marlies Philippa

Vakantie, zomer, hitte. Een koele dronk is uiterst welkom. Limonade wellicht. Met of zonder prik. Niet iedereen verstaat hetzelfde onder limonade, maar voor mij is het siroop, aangelengd met water. Vruchtensiroop, van welke vrucht dan ook. Oorspronkelijk kon het niet iedere vrucht zijn. Dat is aan het woord limonade nog goed te zien. ‘Limon’ zit erin. Het Franse limon, een leenwoord uit het Arabisch. Onze limoen.

Grappig is, dat het woord limonadesiroop twee Arabische woorden bevat: laimoen, dat de Arabieren aan het Perzisch hebben ontleend, en siroop. Siroop heeft - evenals sorbet - te maken met het Arabische werkwoord sjariba ‘drinken’ (eigenlijk ‘hij heeft gedronken’). Het Klassiekarabische sjaraab ’drank’ heeft zich via wat andere talen uiteindelijk ontwikkeld tot onze woorden siroop en stroop. Het Volksarabische sjorbaat/sjarbaat ‘drank(en)’ werd onze sorbet.

De limoen als oude citroen

De basis voor limonade is dus de limoen. De gewone citroenen (citrus medica) en de zeer nauw verwante limoenen (citrus limonum) zijn vroeger en in de verschillende talen (denk bijvoorbeeld aan het Engelse lemon) nogal eens door elkaar gehaald en op een gegeven ogenblik is men de Nederlandse benaming limoen als ‘een oud woord voor citroen’ gaan beschouwen. Tot in de nieuwste woordenboeken van het Nederlands wordt deze omschrijving gegeven. Maar het woord limoen is momenteel weer springlevend. Alleen wordt er nu een andere citroenachtige mee aangeduid, de citrus aurantiifolia.

Eigenlijk zijn alle citrusvruchten citroenachtigen. Tenslotte komt het Franse citron, waar wij onze citroen vandaan hebben, van het Latijnse citrus. In het Latijn zelf is citrus een verandering van het woord cedrus. Misschien is dit gebeurd om een duidelijk verschil te krijgen met die andere cedrus, die waar wij onze ceder vandaan hebben. En een ceder is geen citrusboom. De cederappel en het cedraat zijn wel weer van een citroensoort: de citrus medica bajoura, een citroen met een dikke schil, waarvan sukade wordt gemaakt.

De citroenachtigen in engere zin kunnen met evenveel recht limoenachtigen of limoensoorten worden genoemd. De Engelsen zullen hiertoe geneigd zijn en de Arabieren doen het ook. Een variant van het Arabische woord laimoen/limoen is in de vorm lima in het Spaans terechtgekomen en als limo in het Provençaals. Dat leverde in het Frans de lime op, een woord dat de Engelsen weer overnamen, zij het met andere uitspraak.

Een limmetje is geen lemmetje

Die lime intrigeert me. Want ook hier zien we weer een zeer grote verwarring. Vaak is onduidelijk welke vrucht precies werd en wordt aangeduid en soms veranderen de vruchten van naam. In zeventiende-eeuwse Franse literatuur wordt de lime een soort limon genoemd, rond en zoet. Ook in het begin van de achttiende eeuw omschrijft men de lime als zoet. In 1771 spreekt men van de lime en de lime aigre (zure lime). In de negentiende eeuw zegt men, dat de lime ook wel lime douce wordt genoemd, omdat hij zo zoet is. Later in deze eeuw duikt het woord limette op. En tegenwoordig schijnt men voor de zure lime het woord limon te gebruiken.

Speuren in woordenboeken en naslagwerken maakt waarschijnlijk, dat de zure lime de vrucht van de citrus aurantiifolia moet zijn en de zoete die van de citrus limetta. De zure ken ik, maar de zoete niet. Hoe smaakt een zoete citroen? Van Dale helpt me niet verder. Integendeel. De Nederlandse benamingen zijn al even verwarrend: lemmetje en limmetje. Het lemmetje lijkt de zure te zijn en het limmetje de zoete. Maar waarom wordt er dan bij de beschrijving van limmetje verwezen naar lemmetje? Ik kwam er niet uit en ik heb de hulp ingeroepen van de heer Hogervorst van de Amsterdamse Hortus Botanicus. Deze vertelde mij, dat mijn vermoedens over de zure en de zoete lime juist waren en hij zei mij ook, dat de citrus limetta soms ten onrechte als een synoniem van de citrus aurantiifolia wordt gezien. Vertaald naar het Nederlands betekent dat, dat men limmetje niet in plaats van lemmetje mag gebruiken.

Lemmetje in een nieuw jasje

Limmetje en lemmetje zijn woorden die niet in etymologische woordenboeken zijn opgenomen. In Koenen lees ik, dat limmetje van het Franse limette komt en in de WP staat, dat lemmetje van het Zuidafrikaanse lemmetjie afkomstig zou zijn. Het eerste lijkt me niet onwaarschijnlijk, maar het laatste? Dat zou alleen aannemelijk zijn als we deze kleine, groene ronde citroentjes via Zuid-Afrika hadden leren kennen.

Ik heb de laatste tijd mijn hele omgeving horendol gemaakt met mijn vragen over limmetje en lemmetje. Er waren er vrij veel die het lemmetje bleken te kennen; sommigen zomaar, anderen door Surinaamse betrekkingen en weer anderen door de Albert Cuyp. Maar niemand kende het limmetje. Ik ben er nog steeds niet uit. Wat moet ik me nu voorstellen bij een limmetje? Ik vroeg raad aan een Egyptekenner. Die vertelde me dat er in Egypte drie soorten citroen zijn: de gewone limoen (dat is het lemmetje), de Italische limoen (dat is onze citroen) en de zoete limoen. De laatste is wel geel, maar hij schijnt de grootte en de vorm van een sinaasappel te hebben, dus of dat nu een limmetje is?

Kan ik me bij het limmetje dus nog steeds niet goed iets voorstellen, lemmetjes zijn in Nederland wel te koop. Helaas zijn er hier veel mensen die ze op zijn Engels ‘laim’ noemen. In de kookrubriek van Vrij Nederland zie ik regelmatig lime staan. De Volkskrant geeft tenminste nog de keuze tussen lime en limoen (bijv. in het artikeltje ‘Citroenen’ van 5 maart 1986, waarin ook een aardig recept voor limonade staat).

Want limoen is de nieuwe Neder-

[p. 107]

landse benaming voor het lemmetje. Jammer dat lemmetje zo goed als verdwenen is, maar limoen in zijn nieuwe betekenis is toch heel wat beter dan ‘laim’! Ik vind een limoen/lemmetje verrukkelijk. Veel lekkerder dan een gewone citroen. Er zit een heel bijzondere smaak aan. Terwijl ik citroenkwast als een medicijn beschouw, is limoen-ade - lemmetjessap met suikerwater - een traktatie voor mij.