Onze Taal. Jaargang 55

[p. 105]

Een zachte bries?
Een meteorologische taalbespiegeling

J. van Leeuwen - emeritus predikant, Lochem

Van de Romeinse dichter Propertius is ten minste één regel onsterfelijk geworden: Navita de ventis, de tauris narrat arator. Oftewel: de zeeman praat over (de) winden, de ploeger over (zijn) ossen. Het meervoud ‘winden’ kan chronologisch bedoeld zijn, als slaande op een veelvoud van belevenissen op zee; ook kan de dichter gedacht hebben aan de veelsóórtigheid van winden, van luwte tot storm. Op die veelsoortigheid nu heeft de taal vanouds greep trachten te krijgen en de woordenschat op dit punt is dan ook niet gering.

Vertaalverschillen

Op den duur was enige uniformiteit gewenst. Daarvoor dient al zo'n 180 jaar de schaal, genoemd naar de Engelse admiraal Beaufort. Deze kent achtereenvolgens flauwe, lichte en matige koelte, frisse en stijve bries, harde wind, storm, zware en zeer zware storm, en ten slotte orkaan. Het is duidelijk, dat noch onze ‘omgangstaal’ noch ons literaire proza, laat staan onze poëzie, genoeg heeft aan deze schaal, willen wij het persoonlijk gevoelde kenbaar maken.

Maar ook bij hantering van deze schaal - al of niet bewust - kan de keuze nog verschillend zijn. Een aardig voorbeeld biedt de vertaling van een bekende plaats uit het Oude Testament, waarin de verscheidenheid van windkrachten een bijzonder accent krijgt: I Kon. 19 vs. 12. De profeet Elia heeft, weggevlucht voor koningin Izebel na zijn bloedige overwinning op haar Baälspriesters op de Karmel, in de woestijn de mystieke ervaring van Gods presentie: niet in de storm, niet in de daaropvolgende aardbeving, ook niet in het vuur (ook wel vertaald als de bliksem), maar - ten slotte - in... ja, waarin? Het antwoord op deze vraag ligt in het Hebreeuwse woord demamah, in het Frans als het ware weerkaatst in murmure. De Nederlandse vertalingen variëren van ‘suizen van een zachte stilte’ (Statenvertaling, Leidse Vertaling) tot ‘suizen van een zachte koelte’ (Ned. Bijbelgenootschap).

De Canisiusvertaling en de Groot-Nieuws-vertaling hebben gekozen voor ‘een zachte bries’. Ik ontdekte dit doordat de bekende journaliste Emmy van Overeem een boekje van haar hand in navolging daarvan de titel Niet in de zachte bries gegeven heeft. Zij doelt daarmee op de jaren die zij in een klooster heeft doorgebracht, ver dus van de luidruchtigheid van de stad waarin zij zich toch beter op haar plaats voelde. Een mooi gevonden titel, waarin wij dus een variant horen op de ‘frisse’ respectievelijk ‘stijve’ bries van Beaufort.

Niet adequaat

Is het nu terecht, dat deze vertaling van het Hebreeuwse woord demamah mij veel minder voldoet dan de andere door mij genoemde? Op de schaal van Beaufort, de zeeman, beluister ik in ‘bries’ de frisheid van - onwillekeurig! - Friesland en de Waddenzee. In een oosters woestijnlandschap doet een ‘bries’ mij daarentegen te Hollands aan en ondanks dat ‘zachte’ te weinig mystiek, zoals het verhaal toch eigenlijk suggereert. Dat mystieke voel ik bijvoorbeeld veel meer in ‘het lijzigste gefluister’ van Guido Gezelle en ook in het ‘gelispel’, waarmee het Franse murmure zich zo goed laat vertalen. Kàn trouwens een bries wel zacht zijn? Een zachte koelte - zie ook de schaal van Beaufort - lijkt mij dan toch te prefereren, hoe curieus ook de verbinding van dit woord met een auditief werkwoord als suizen moge zijn.

Historische uitstap

Toch ben ik het Duitse ‘Brise’ in een eveneens verre van Hollandse context tegengekomen, waar het mij niet stoorde. Namelijk als vertaling van het Latijnse ‘aura’ in het tragische verhaal van Cephalus en Procris in de Metamorfosen van Ovidius. Het huwelijk van deze twee heeft schipbreuk geleden; Cephalus, de jager, heeft zich laten verleiden door Aurora, godin van de dageraad. Zij vinden elkaar echter terug, het leven herneemt zijn oude loop en de jager blijft genieten van de jacht. Blij is hij met af en toe een verkoelend windje en als dat, in het middaguur, uitblijft, roept hij het smekend op: ‘aura, veni!’, Aura, kom! Iemand hoort dit en verklapt het aan Procris. Begrijpelijk genoeg vervult de boodschap haar met achterdocht: wat kon ‘aura’ anders betekenen dan een koosnaampje voor Aurora? Zij verstopt zich in de bosjes om haar man te bespieden. Helaas breken er takjes onder haar voet en dit geluid doet Cephalus vermoeden dat het van wild afkomstig is. Hij legt aan en Procris wordt dodelijk getroffen door de fameuze pijl die zij hem zelf geschonken had. Zij heeft nog net de kracht, haar man te bezweren, de echtelijke sponde nooit met ‘Aura’ - met ‘Brise’ in de prachtige vertaling van Erich Rösch - te delen. Dàn gaat Cephalus een licht op en geeft hij zijn stervende vrouw tekst en uitleg. Hierop sluit zij, getroost, de ogen, met opgeklaard gelaat: vultu meliore.

Met ‘Brise’ ben ik hier wel gelukkig, in dit niet-mystieke verhaal. Méér in elk geval dan met wat onze Vondel er van maakte: ‘Laat Luchtje generwijze ons huwelijksbed beklimmen!’, hoezeer wij ook altijd nog graag een luchtje scheppen!

Een gevoelige zaak, dat vertalen!