Telematica
Waar houdt taalvernieuwing op?
Drs. H. van 't Holt - octrooigemachtigde, Den Bosch
Nieuwe technologieën brengen nieuwe woorden voort. Zo wordt onze taal voortdurend rijker aan woorden. Is het echter altijd wel een verrijking?
Toen de fiets met hulpmotor gemeengoed werd, kwamen woorden als ploffiets, bromfiets, solex (een merknaam, die soortnaam werd) en brommer in gebruik. Motorfiets was reeds geannexeerd door een tweewielig voertuig, dat nu nog slechts kortweg met motor wordt aangeduid. Voor de fiets met hulpmotor heeft brommer het pleit duidelijk gewonnen en het misstaat zeker niet in onze taal.
Toen de ‘computer’ vanuit het buitenland ons taalgebied binnenkwam, is gepoogd dit voorwerp te vernederlandsen. ‘Rekentuig’ werd wel gehoord, maar heeft het niet gehaald. Een ‘kompjoetur’ kan nu eenmaal meer dan rekenen. Computer zal zoetjesaan wel tot de Nederlandse taalschat moeten worden gerekend, ook al wijkt het woordbeeld onnederlands af van de uitspraak.
Bovenstaande, vrij willekeurig gekozen voorbeelden van het ontstaan van nieuwe woorden in de Nederlandse taal vormen de inleiding tot een beschouwing over een nieuw woord: telematica. Men vindt het bijvoorbeeld in het Chemisch Magazine van november 1984, waarin in een artikel op blz. 705-708, getiteld ‘Ontwikkelingen in het management van de chemische industrie’ het woord gebruikt wordt om er de (dynamische) combinatie van automatisering en telecommunicatie mee aan te duiden. Tijdens een informaticadag, georganiseerd op 23 november 1984 in het Haagse Promenadehotel, werd een lezing gehouden, getiteld ‘Telematica in de gezondheidszorg’. Ook blijkt er al een Stichting Medische Telematica (voorheen de Stichting Meditel) te bestaan, waarvan het doel, zoals omschreven in de statuten, luidt: ‘Het bevorderen, stimuleren, ontwikkelen en onderhouden van de geautomatiseerde informatievoorziening binnen de gezondheidszorg, met behulp van elektronische communicatienetwerken’ (Bijsluiter, het tijdschrift van Nefarma, jaargang 2, januari 1985, blz. 18).
Binnen ons bedrijf ontspon zich over het woord telematica een heftige discussie. De mening van tegenstanders kan ik als volgt samenvatten.
Het voorvoegsel tele- betekent vèr-/op of over afstand: telegrafie, telefonie, televisie, teletekst, telecommunicatie, telescopie, telepathie, telemetrie, telekinese, enz. Wàt op of over afstand wordt verricht, blijkt uit wat volgt na het voorvoegsel.
De uitgang -matica in bijvoorbeeld mathematica, grammatica, kinematica, informatica betekent zoveel als ‘de leer omtrent’. De inhoud ervan blijkt uit wat ervoor staat. Telematica is dus een samenstelling van een voorvoegsel en een uitgang zonder begripsbepalend woorddeel, en is dus zonder betekenis. Of het zou zoiets moeten aanduiden als ‘de leer omtrent (al) hetgeen op of over afstand geschiedt’, maar dat is kennelijk niet de bedoeling. Laten we dit woord dan ook niet gebruiken, vooral niet, omdat telecommunicatie gewoon beschouwd kan worden als vallende binnen het begrip informatica!
De mening van voorstanders luidde samengevat als volgt. Het feit dat een aanzienlijk aantal woorden de groep lettergrepen ‘-ma-ti-ca’ gemeen hebben, maakt deze groep nog niet tot een uitgang met de betekenis ‘de leer omtrent’. Er is eerder sprake van de uitgang ‘-ca’ met de betekenis ‘zaken betreffende’, die geïnspireerd is op de onzijdige meervoudsvorm in het Latijn.
In de woorden ‘fysica’ en ‘erotica’ komt dit bijvoorbeeld tot uiting. ‘Informatica’ betekent dan ‘zaken het fenomeen informatie betreffende’.
De lettergrepen ‘-ma-ti’ behoren in dit geval tot het betekenisgevende hoofdwoord. Woorden als ‘telefonica’, ‘telegrafica’, ‘televisica’ zouden taalkundig niet bij voorbaat verwerpelijk zijn. Ze zijn echter niet ingeburgerd en om die reden (nog) zonder betekenis in tegenstelling tot het begrip ‘telematica’, waarin op charmante en welsprekende wijze het samengaan van informatie- en telecommunicatietechnologie tot uitdrukking wordt gebracht.
In Frankrijk is reeds enige jaren voor dit samengaan het woord ‘télématique’ in gebruik. ‘Telematica’ geeft beter dan ‘informatica’ de relatie tussen de genoemde technologieën weer. Dit neologisme is alleszins aanvaardbaar in onze taal.
Ik nodig de lezers van Onze Taal (en in het bijzonder de taalgeleerden onder hen) uit, hun mening over het woord ‘telematica’ in dit tijdschrift kenbaar te maken.
Auteursrechtelijk beschermd