Onze Taal. Jaargang 55

[p. 86]

De Nederlands-Franse Van Dale

Frans Oudejans - Breda

Met de verschijning van het deel Nederlands-Frans van Van Dale is de derde en laatste fase van een gigantisch project ingezet. De eerste bestond uit drie delen buitenlands-Nederlands, de tweede uit het parallel lopende woordenboek Hedendaags Nederlands. Nu dus het eerste van drie delen waarin vanuit onze taal in het Frans, Duits of Engels wordt vertaald. Allemaal boeken van rond de 1600 pagina's, maar blijkbaar is in twee en een half jaar veel taal ontwikkeld, want Nederlands-Frans bevat twintig procent meer tekst (langere kolommen, kleinere letter) dan het spiegeldeel Frans-Nederlands.

Of ligt het aan het feit dat onze woorden origineler zijn en als gevolg daarvan eerder een definitie dan een echte vertaling kunnen krijgen? Bommoeder wordt bijvoorbeeld Mère volontairement célibataire, de bewust ongehuwde moeder dus. En voordeurdelers vergt liefst veertien woorden om een passende omschrijving in het Frans te vinden.

Verbazingwekkender is dat een bekend woord als gastcollege zo omslachtig wordt vertaald: cours donné par un professeur visiteur (of: invite). Er wordt trouwens toch heel wat minder gekoppeld dan bij ons. Manjaar is: année de travail d'un homme en mensjaar staat erin met dezelfde vertaling.

Enige troost voor feministen: année is vrouwelijk. Soms wordt elk geslachtelijk probleem vermeden, zoals bij een door mankracht bewogen machine: cette machine fonctionne à la main.

Typisch Nederlands

De Fransen hebben hun eigenheden, maar de Nederlanders zeker zoveel. Minkukel is imbécile, non-valeur; vertrossing déculturation; een kraker van een huis un squatter, wat eerder Engels aandoet. Wat ik miste was een omschrijving/vertaling van het modebegrip dat wordt uitgesproken als bécébégé en dat bon chic bon gent (of gens) betekent (‘snobistisch volkje’). Hoewel waardering overheerst, vind ik de afstemming tussen N-F en F-N niet volmaakt.

Keulen wordt niet vertaald in Cologne, omgekeerd wel. En als we het in Keulen horen donderen, wordt dat tomber des nues, hetgeen in F-N niet te vinden is. De Duitse stad moet het toch ontgelden: in Eau de Cologne in het Frans klein geschreven en ook verdwenen uit de meerdaagse bouw van Keulen en Aken: Paris (Rome) n'est pas fait en un jour.

Nog even een typisch Nederlands woord: woningwetwoning, vertaald, respectievelijk omschreven als habitation à loyer modéré. Daarmee komen we bij cohabitation. Sinds de verkiezingen van maart 1986 is dit een woord met een heel eigen inhoud: de socialist Mitterrand en de neo-gaullist Chirac samen in één regeerhuis. Daar kan Van Dale natuurlijk niet tegenop: er staat als vertaling gewoon nog samenwonen, samenleven. Dat veronderstelt liefde, minstens een wederkerige aantrekkingskracht en die kan in dit politieke geval niet worden verwacht.

Je bent nu eenmaal gauw geneigd dergelijke modewoorden op te zoeken: hoe ‘bij’ is mijn woordenboek? Dat valt mee; allerlei drieletterwoorden staan erin, net als bescheurkalender (over enkele jaren waarschijnlijk vergeten) en denkraam.

Enorme krachttoer

Een dergelijke serie woordenboeken samenstellen is het werk van tientallen personen. In de twee Franse worden mèt de hoofdredacteur prof. dr. B. Al nog ettelijke mensen genoemd, plus in één adem ‘de vele studenten’ (in F-N) en ‘de relaties van de redacteuren’ (in N-F). Het is ook een gigantische investering en zelfs nu de eerste verkoop meevalt, duurt het vele jaren eer het totale geld met rente eruit komt. Alleen een groot uitgeversconcern als Kluwer kan dit risico nemen. We praten graag met vertedering over de kleine uitgeverijtjes, die toch maar van die leuke dingen doen waar je de groten niet voor krijgt, maar deze reeks Van Dale's is een pluspunt voor de bovenbazen (staat niet in N-F) in de uitgeverswereld.

Een tweede aspect is dat dergelijke investeringen alleen verantwoord zijn dankzij moderne technieken. In F-N wordt A. Montijn als een der eersten genoemd vanwege haar werk als computerassistente, maar in N-F wordt al dankbaar gesproken van ‘de vele medewerk(st)ers achter de (beeld)schermen’. Die maken het mogelijk alles op te slaan, zodat te zijner tijd bij een herdruk het inmiddels ook Nederlands geworden klúnen ertussen kan worden gevoegd en de frontlijnstaat eruit gehaald kan worden. De opmerking in een inleiding dat er twintig keer zoveel techniek en computer als heraldiek en alchemie in voorkomt, doet komisch aan. Moeten we ons daarover verbazen?

Bonte beestenboel

Beide delen eindigen met een lange serie spreekwoorden (meer Nederlandse dan Franse) en die zijn extra interessant om naast elkaar te leggen. We komen op een merkwaardig spoor, dat nog wordt versterkt wanneer we ook het eigenlijke woordenboek raadplegen. Het blijkt dat de Fransen een totaal ander soort dierenliefde en -haat kennen dan wij, zó afwijkend is het gebruik in vergelijkingen. Het verdronken kalf wordt een paard, de vogel in de hand een ei.

De reeks is vrijwel eindeloos te maken, maar we beperken ons. Bekend als de bonte hond: connu comme le loup blanc, een dubbel contrast. De gebeten hond wordt een schurftig schaap en het paard van Troje wordt in het Frans de wolf toelaten in de herberg. De wolf moet het toch ontgelden: ons ‘in het hol van de leeuw’ wordt la gueule du loup, de muil van de wolf dus. Honger hebben als een paard: avoir faim de loup. Maar de wolf in schaapsvacht krijgt de fraaie omschrijving van een goede apostel en iemand voor de wolven gooien is iemand ten prooi uitleveren aan de kritiek.

Het paard. Achter de wagen worden in Frankrijk de ossen gespannen en dezelfde verwisseling van dier geldt voor ‘zo sterk als een paard’. Verder

[p. 87]

wordt ‘zingen als een leeuwerik’ in het Frans chanter comme un rossignol, de nachtegaal.

De kat wordt elders heel anders gebruikt dan bij ons. Of je van de kat of van de hond gebeten wordt, gaat in het Frans over chien et chienne, reu en teef. Zo vals als een kat wordt zo slecht als een mot en zo nat als een kat trempé comme un lapin, konijn. Een kikker in de keel? Nee, een kat, zeggen de Fransen. Hanepoten schrijven? Als een kat, heet het bij hen. Geen kip te bekennen? Geen kat te zien. Slapende honden wakker maken? Sst, de kat slaapt in Frankrijk.

Waaruit weer eens blijkt, hoe vertalen vice versa een afdaling in een slangekuil (fosse aux serpents, maar ook aux lions) kan zijn, zoals heel wat kranteredacties en exporterende firma's hebben ervaren. Dáár - en als de beurs het toelaat ook thuis - zijn zulke woordenboeken onmisbaar.