Onze Taal. Jaargang 55

[p. 84]

Van Woord tot Woord
ij = ei = ie?

Marlies Philippa

Ik hoef u niet meer te vertellen waar de ij vandaan komt. Als u het januarien het mei-nummer van Onze Taal gelezen hebt, dan weet u, dat de ij oorspronkelijk een lange i was, die als i, als ii of als ij kon worden geschreven. Na de vijftiende eeuw is de lange i in de meeste woorden van de standaardtaal en ook van veel dialecten van klank veranderd. Het is een tweeklank geworden en de ij is samengevallen met de ei.

Regio en historie

Hoe de ei is ontstaan, daarover heb ik het in deze jaargang nog niet gehad.

Wel heel lang geleden, in het meinummer van 1982, naar aanleiding van het woord inseinen. De ei kan van verschillende oorsprong zijn, maar vaak is hij afkomstig van de combinatie ege. Ege is in het oostelijke Nederlands niet veranderd, maar in het westelijke wel. Het oosten sluit aan bij Duitsland en het westen bij Engeland, waar uit ege ai ontstond. Het Standaardnederlands heeft soms de oostelijke en soms de westelijke vorm.

In het Duits is het Segel, in het Engels sail en wij zeggen zeil. De Duitsers hebben Regen, de Engelsen rain en wij regen. Soms zijn in het Nederlands de oostelijke en de westelijke vorm varianten geworden met een verschil in betekenis. Zo kennen we de pegel naast het peil, zegenen naast seinen en de maagd (vroeger maged) naast de meid (ontstaan uit meged, een variant van maged).

De ei en de ij hebben een verschillende herkomst. In het Middelnederlands bestond de ei al wel als tweeklank, maar de ij nog niet en ze konden dan ook absoluut niet op elkaar rijmen. De ij was nog een lange i.

Maar woorden met déze lange i rijmden ook niet op woorden met de andere lange i, de i die als ie werd geschreven: wiif/wijf rijmde niet op dief. Hoe die twee lange i's in het Middelnederlands precies werden uitgesproken weten wij niet, maar het is mogelijk, dat de i/ii/ij als een langgerekte, een lang aangehouden ie klonk en de letters i + e het teken voor de klank ië waren.

Volkse verwarring

Een ij kan in principe nooit ontstaan zijn uit een ei of een ie. Toch is dat soms gebeurd. Vandaar de titel van dit stuk. Het gaat me om het ‘foutieve’ gebruik van de ij. Wanneer een ij in plaats van een ei geschreven wordt, kan dat natuurlijk een eenvoudige spelfout zijn; tenslotte zijn ze in klank hetzelfde. Maar het kan ook een gevolg zijn van volksetymologie: sommige woorden, die etymologisch gezien een ‘korte’ ei hadden moeten hebben, hebben een ij gekregen, doordat men ze met andere woorden ging associëren. Een oud woord voor vrees was agis/ages/eges. Uit eges ontstond in het westen eis en het Middelnederlandse eisen betekende dan ook ‘gruwen’ en eiselijk was ‘verschrikkelijk’.

Men bracht deze woorden in verband met ijs. Resultaat: ijzen en ijselijk. Iets dergelijks is gebeurd met rijzig. Reizig ‘bereden, voor de krijgstocht uitgerust’ is rijzig geworden onder invloed van het werkwoord rijzen. En bij weids weet men nauwelijks meer, dat dit een woord is dat op de jacht betrekking heeft. Men voelt een verwantschap met wijd en daarom wordt het steeds vaker als wijds geschreven.

Van de ij die in plaats van een ie is gekomen, zijn niet zo heel veel voorbeelden te geven. Het bekendste is het IJ. Deze rivier had volgens de regels de Ie moeten heten. In het Waterland, ten noorden van het IJ, zijn er trouwens nog heel wat Dieën, oude veenriviertjes. Bij Die is het lidwoord met het zelfstandig naamwoord versmolten. Ie betekent ‘water’. Ie en Ee zijn dialectische varianten van Aa, een woord dat verwant is met het Latijnse aqua ‘water’. Breda ligt aan de Brede Aa, de brede rivier; Edam is genoemd naar de Purmer Ee, Zierikzee naar Sigeriks Ee, de Ee van Sigerik, en de kromme Ie leverde Krommenie op. De Ie ‘water’ was absoluut niet identiek met de oude lange i en er had dan ook geen tweeklank uit mogen ontstaan.

Toch bestaat er de plaatselijke uitspraak Krommenije. Het is goed mogelijk dat er bij deze uitspraak evenals bij die van het IJ sprake is van een spellinguitspraak. Krommenie werd in vroeger tijd vermeld als Crommenee, maar later als Crommenye; Edam vindt men in oude geschriften als IJdamum of IJedamum, de Ie in Waterland als de IJe, het IJ als dat IJe. De y of ij moet hier worden opgevat als een spellingsvariant van de letter i. Maar omdat de ij/y ook vaak als spelling voor de tweeklank ij werd gebruikt, kon in sommige gevallen een verkeerde uitspraak ontstaan.

Geslacht en spelling

Het IJ heeft een klankverandering, maar ook nog een geslachtsverandering gekregen: het is van een dewoord veranderd in een het-woord. Waarom, o waarom? Een dergelijke verandering vindt in de volksmond wel vaker plaats en soms wordt zij gesanctioneerd, zoals bij het IJ en soms niet, zoals bij het Scheld. Maar waarom wordt er niet ook het Amstel gezegd en spreekt men wel van het Singel maar niet van het Gracht, wel van het Wijk, maar niet van het Buurt?

Die geslachtsverandering is een heel ander chapiter, waar ik nu verder niet over wil uitwijden. Laat ik het liever hebben over het weer! Daar valt in ons land immers geen pijl op te trekken. Het kan dan ook vaak ijzig koud zijn aan het IJ, maar men heeft er in ieder geval altijd een wijds uitzicht. Of, om het anders te zeggen/schrijven: ik wil nog even uitweiden over het weer, waar in Nederland geen peil op valt te trekken. Maar of het nu eizig koud is aan de Ie of niet, het uitzicht is er altijd weids!