Onze Taal. Jaargang 55

[p. 80]

De leek en de opvouwbare fietsenwinkel

Harry Cohen - Brussel

Hoe schrijft u vreemdetalenonderwijs? Het kan op negen manieren:

(a)	vreemdetalenonderwijs
(b)	vreemde-talenonderwijs
(c)	vreemdetalen-onderwijs
(d)	vreemde-talen-onderwijs
(e)	vreemde talenonderwijs
(f)	vreemdetalen onderwijs
(g)	vreemde talen onderwijs
(h)	vreemde talen-onderwijs
(i)	vreemde-talen onderwijs.

Elk van deze schrijfwijzen komt men in de praktijk wel eens tegen, maar welke is of zijn ‘goed’

De vraag is niet zonder belang want we worden tegenwoordig overstroomd met van die BZZ-woorden (samenstellingen die bestaan uit een bijvoeglijk naamwoord, gevolgd door twee zelfstandige naamwoorden). Wetenschap, bedrijfsleven en overheid voeren ze bij bakken vol aan (zwaarwaterreactor, onroerend-goedbelasting) en bij de media bedient men zich graag van dit model bij het maken van allerlei gelegenheidswoorden (langebroekfietser, ongewenste-meninghebbers).

Boeren tegen motoren

Voor een antwoord op bovenstaande vraag kijken we allereerst in het Groene Boekje, het enige naslagwerk dat de wet achter zich heeft. De daarin gegeven regels voor het aaneenschrijven van samenstellingen die uit drie of meer delen bestaan, gelden natuurlijk ook voor BZZ-woorden. De tekst is voor een eenvoudige taalgebruiker zonder puzzelervaring echter geen lichte kost. De algemene regel is niet moeilijk: BZZ-woorden worden zonder enig koppelteken aaneengeschreven. In eerste aanleg is dus schrijfwijze (a) van bovenstaand lijstje de juiste vorm. Er is echter een uitzondering: men dient schrijfwijze (b) te gebruiken wanneer ‘het eerste lid bestaat uit twee buiten de samenstelling gescheiden geschreven delen, als men wil doen uitkomen, dat die twee delen bijeen behoren’. Voorbeelden: heteluchtmotor, tegenover kleine-boerenpartij.

Hoe omstandig ook geformuleerd, het systeem is eenvoudig in zijn opbouw: één regel met één uitzondering. Dat de werkelijkheid minder simpel is, blijkt wanneer we andere naslagwerken raadplegen. Deze hebben weliswaar niet de wettelijke status van het Groene Boekje, maar zij genieten toch een zeker gezag - en zij zijn een stuk nieuwer. Er blijkt een derde factor in het spel te zijn. Geen regel, geen uitzondering, maar een historische ontwikkeling. Ze leert de Grote Van Dale dat het koppelteken in woorden als jongemeisjestaal ‘niet meer’ geschreven wordt. Klaarblijkelijk hebben BZZ-woorden die aanvankelijk onder de uitzonderingsregel vielen, de neiging om in de loop van de tijd van (b) naar (a) over te gaan.

Dat men hier een verschijnsel van algemeen karakter op het oog heeft, blijkt uit de Woordenlijst van het Nederlands Normalisatie-instituut (NEN 5050). Hierin is sprake van een hedendaagse ‘ontwikkeling in de richting van het aaneenschrijven van deze combinaties’. Ter illustratie wordt gewezen op het tegenwoordige gebruik van schrijfwijze (a) bij heteluchtmotor (blijkbaar een geliefd voorbeeldwoord).

Volgens de Hedendaagse Van Dale ontbreekt het koppelteken in heteluchtmotor om een heel andere reden. Het moet worden weggelaten omdat ‘daar geen misverstand mogelijk is’. Over historische factoren wordt niet gesproken.

Dit laatste geldt ook voor de Schrijfwijzer van Renkema die heel dicht bij het systeem van het Groene Boekje blijft (één regel met één uitzondering). De formulering is echter flink gestroomlijnd. (Ook overigens blijkt de auteur niet voor vernieuwingen terug te schrikken: bij de voorbeelden is heteluchtmotor vervangen door heteluchtkachel.)

Mondvol

In feite brengt elk van de vijf boeken een eigen variant van de uitzonderingsregel. De grondgedachte mag steeds dezelfde zijn maar de nuanceverschillen zijn niet gering. Wie alleen maar even wil nakijken ‘hoe 't moet’, voelt zich bij zo'n vergelijkend onderzoekje steeds verder van huis raken. Voor mij komt daar nog iets bij. Eigenlijk vind ik die hele uitzondering een onding. Naar strekking lijkt ze me overbodig, naar techniek ondoelmatig. En het criterium, hoe ook geformuleerd, zal altijd te subjectief uitvallen om een eenvormige toepassing te mogen verwachten.

Dat is een hele mondvol. Ik ga over deze bezwaren echter niet uitweiden want het doet er weinig toe wie gelijk heeft. Dergelijke discussies veranderen immers niets aan de gelding van het Groene Boekje. (Dit geldt voor tal van andere randproblemen van de spelling evenzeer.)

Wat dan? Och, in de praktijk houd ik me maar zo goed mogelijk aan dat oude Groene Boekje. Wie aan een constant woordbeeld hecht, kan het best een stelsel volgen dat de zegen van de overheid heeft, hoe onvolmaakt dat in zijn ogen ook is. Als ieder zijn eigen regeltjes gaat toepassen, wordt het helemaal een bende.

Hoe dit ook zij, over één ding laten de genoemde boeken geen twijfel bestaan: de zeven andere mogelijkheden van ons lijstje komen niet in aanmerking. De schrijfwijzen (c) en (d) kunnen - op grond van weer andere regels - nog wel eens een keertje meespelen (gevallen als jongemeisjes-Engels en Bezige-Bij-figuur) maar (e) tot en met (i) zijn onvoorwaardelijk gediskwalificeerd.

Hallo, met Battus?

Gediskwalificeerd, maar daarom nog niet van de baan. Integendeel, het aantal liefhebbers van mooie meiden-tenten en vrijetijds kleding schijnt toe te nemen. De driedeligheid van de Beeldende Kunstenaars Regeling is al een voldongen feit. Amerikaanse invloed? Inderdaad zullen schrijfsels als hoge energie fysica wel aan een big brother effect toe te schrijven zijn. Menigeen beseft blijkbaar niet dat die

[p. 81]

hele attributerij in het Engels anders in elkaar zit dan bij ons.

Schrijfwijze (e) heeft misschien nog de meeste toekomst. Om buitengewone lastenregeling en loodvrije benzinepomp lacht al lang niemand meer.

Sterker nog, bij uitdrukkingen als losse verkoopcijfers en vrije markteconomie begint de intonatie zich bij de nieuwe manier van schrijven aan te passen. En zelfs in onze geest gaan de begrippen over elkaar schuiven: bloeiende bollenvelden, grote mensenwereld.

Maar alles heeft zijn goede kanten, ook (e). Ik lees namelijk net in Opperlandse Taal- en Letterkunde (ja, nu pas) dat suggesties voor nieuwe categorieën welkom zijn. Welnu, met (e), die verboden maar toch zo populaire schrijfwijze, valt wel iets aardigs te doen. Even bij het lezen een andere bril opzetten en de zottigheden springen je bij dozijnen tegemoet.

Rijdende artilleriekazerne, groene zeepfabrikant en middellange afstandsraket zijn niet nieuw meer, maar we hebben ook een elementaire deeltjestheorie, een warme bakkerswinkel en een zilveren bruiloftsgeschenk. Verder vreemde woordenboeken, onbespoten fruitkwekers en bedrukte textielhandelaren. Met eindwoorden als -handelaar, -koopman, -importeur, -fabrikant e.d. valt trouwens veel meer te combineren: ruwe olie, fijne vleeswaren, gesneden groente, bevroren vlees, Perzische kleedjes, noem maar op.

Wie niet zo'n bril heeft, kan zijn ‘groene zeepjes’ zelf maken. De kunst is dan, het juiste midden te houden. Geleedpotige dierenarts is beslist te dol, bruine bonensoep te gemakkelijk, rode reuzenkijker te specialistisch, wandelende takkeneter te gezocht.

Met naakte slakkenvanger of gillende keukenmeidenliefhebbers kun je ook je geloofwaardigheid verliezen. Daarentegen zal ieder voetstoots aannemen dat wilde stakingsleider, naamloze vennootschapscommissaris en schone atoombomplannen echt uit de krant komen.

Je kunt er ook gemakkelijk een verhaaltje omheen bouwen (‘Open hartchirurg waarschuwt verzadigde vettenconsumenten’) of een supergram van maken. Battus, kun je me verstaan?