Onze Taal. Jaargang 55

[p. 73]

[Nummer 6]

[p. 74]

Het Afrikaans

Prof. dr. P.C. Paardekooper - Hoogleraar Moderne Nederlandse Taalkunde, Leuven

Toen Jan van Riebeeck in 1652 met zijn manschappen bij de indrukwekkende Tafelberg aan Kaap de Goede Hoop aan land stapte, had hij van Heren Zeventien van de VOC de opdracht om daar in grote tuinen verse groentes te kweken die schepelingen halverwege Oost-Indië en het Lieve Vaderland van scheurbuik moesten genezen. Het was zeker niet de bedoeling om er een volksplanting te laten ontstaan of om een variant van het Nederlands geboren te laten worden. Toch zijn allebei die dingen gebeurd, en de vraag die taalkundigen vooral interesseert is: hoe is precies dat Afrikaans ontstaan en waaruit?

In de loop van de laatste zestig jaar zijn er heel wat hypothesen over die kwestie geweest, en als je het eindresultaat bekijkt, dan is de conclusie dat we er nog lang niet zijn. De voornaamste bijdrage lijkt me het dikke boek van prof. G.G. Kloeke over Herkomst en groei van het Afrikaans. Hij bespreekt voornamelijk de rol van het zuidelijke Zuidhollands, de huistaal van Van Riebeeck en andere leidende figuren aan de Kaap. Het ABN zoals wij het tegenwoordig kennen is dus niet de ‘moeder’ van het Afrikaans (beter: één van de ‘moeders’).

Sporen van Nederlandse dialecten

Wie dacht dat het ABN de rechtsstreekse voortzetting en ‘veredeling’ was van Hollandse dialecten, zal door een studie van het Afrikaans van dat idee genezen raken. Dat bevat een geweldige massa woorden die wel Hollands maar geen ABN zijn: ik noem allereerst de verkleinwoorden: koppie, huisie, bakkie, boompie, mannetjie, vrouwtjie, meisie, zijn met huid en haar uit Holland meegenomen. Dat geldt ook voor woorden als bul ‘stier’, sog ‘zeug’, hiero, daro voor ‘hier’ en ‘daar’, nuuw ‘nieuw’, vleis ‘vlees’, vars ‘vers’, en voor de afwezigheid van de t in woorden die op -st uitgaan in het ABN: kos, pos, kuns, oos, wes, enz. Verder is de uitspraak met genasaleerde klinker in woorden als mens, kans, kuns, wens, enz. heel normaal in Zuid-Holland. (Dat sluit niet uit dat ook andere provincies die kennen.)

Aan het Noordhollands zal het verlies van de fonemen v en z wel te wijten zijn: hier moet de oorzaak het schip met Amsterdamse weesmeisjes geweest zijn dat door de zorgen van Heren Zeventien naar de Kaap gestuurd werd om het gebrek aan vrouwen te verhelpen.

Het Zeeuws heeft zonder enige twijfel het verlies op zijn geweten van de onderwerpsvorm wij, die ook in het Afrikaans ons luidt. Vrij zeker is die dialectgroep ook verantwoordelijk voor Afrikaans iewers ‘ergens’ dat naast ‘êrens’ voorkomt. Het Zeeuws kent ievers.

Het valt op dat noch de Franssprekende hugenoten noch de Platduitssprekende Noordduitse VOC-matrozen invloed van betekenis nagelaten hebben op het Afrikaans. Wel moet het Engels verantwoordelijk zijn voor het verlies van de uu, de ui en de eu die althans de meeste Afrikaners niet gebruiken; ook een aantal leenwoorden komen uit die taal: enjin ‘motor’, motor ‘auto’, munisipaliteit ‘gemeenteraad’, het stopwoord je weet (Engels you know) en de directe rede na sommige werkwoorden: ek glo hy kannie kom nie in plaats van dat hy nie kan kom nie.

Vereenvoudigde structuur

Aan de andere kant moeten zeker niet-Europese talen verantwoordelijk zijn voor het grote verlies aan buigingsvormen: binnen de eerste hoofdvorm (tegenwoordige tijd) is er zoals bekend geen enkele uitgang: ek loop, jy loop, hy loop, ons loop, julle loop, hulle loop. Bovendien is de tweede hoofdvorm (verleden tijd) bijna helemaal verdwenen: ik zag is ek het gesien, ik liep is ek het geloop, ik werkte is ek het gewerk (ook soms: ek sien, loop, werk). Van hulpwerkwoorden is die tweede hoofdvorm in het algemeen wel bewaard: ek kon, moes, wou, sou, had, was, enz. Maar ek sou kon werk met twee tweede hoofdvormen doet ons dan weer heel vreemd aan, want kon als onbepaalde wijs is in het ABN iets ongehoords.

De voltooide deelwoorden zijn allemaal regelmatig: gekry, gery, gebly, gekruip, gedink, enz. Dat kennen wij in ons taalgebied ook als vormen uit de kindertaal; daarom doet het Afrikaans ons in het begin ‘kinderlijk’ aan, net als het ABN trouwens in Duitse oren die klank heeft. Vanzelfsprekend maken we ook een verbinding met (Hollands) dialect, zoals Duitsers bij het ABN die met (Noord)duits dialect maken. Dat went vrij vlug.

Nog andere vereenvoudigingen: net als in het Engels kent ook het Afrikaans maar één bepaald lidwoord: die kind, die vrou, die huis, enz. Onze aanwijzende voornaamwoorden die en deze luiden daardie en hierdie, althans in plechtige uitspraak, want normaal klinken ze als daai en hiri.

Ontleningen en purismen

Ongeveer vier miljoen mensen spreken Afrikaans: twee miljoen blanken en bijna twee miljoen kleurlingen, vooral uit de Westkaap. De laatsten gebruiken nogal wat dialectwoorden, maar ze hebben toch deel aan de Afrikaanse letterkunde: ik heb in Stellenbosch een boeiende voordracht bijgewoond van prof. Links van de Westkaapse universiteit die daar merkwaardige voorbeelden van gaf.

Terwijl in België de twee talen (Nederlands en Frans) grotendeels door een taalgrens gescheiden zijn (behalve in Brussel), is dat in Zuid-Afrika niet het geval. Wel is het platteland overwegend Afrikaans, maar in de steden komen Afrikaans en Engels door elkaar voor: de contacten zijn dus veel intensiever, en daarmee ook de kans op ontleningen. ‘Today no biltong’ las ik in een slagerij. ‘We sell bakkies.’

Het is een overweldigende ervaring als je uit een klein maar dichtbevolkt taalgebied als het Nederlandse met zijn 20 miljoen sprekers, in het grote Zuid-Afrika rondreist en ondervindt dat je bijna overal met je ABN terecht kunt (ook al vertonen sommige Engelstaligen de neiging om geen Afri-

[p. 75]

kaans te willen spreken). Het is een ruimte zo groot als Frankrijk, Spanje en Portugal bij elkaar.

Van meet af aan hebben de Afrikaanse taalpolitici afstand van het Engels genomen, en vaak zijn hun purismen uitstekend gevonden. Snydokter is zeker socialer als chirurg; hetzelfde geldt voor vuurhoutjie tegenover de (oorspronkelijk pretentieuze) lucifer: de god van de duivels nota bene! Een lugwaardin is een airhostess, een hyser een lift, een toebroodjie een sandwich, een kroeg een bar, een uitstalling een expositie/tentoonstelling, een haargolwing een permanent en pensions heten koshuise.

Onbegrepen verschillen

Intrigerend zijn allerlei betekenisverschillen tussen Afrikaans en Nederlands: onze weg is er een pad, ons pad een paaitjie, vlug is vinnig en langzaam stadig. Een jongen is een seun, dicht is toe, stoten is neuk (!), kiezen heten tande, een riviertje is een spruit, een meertje een vlei, een hoop is een klomp, een hoofd een kop en dus is een voorhoofd een voorkop.

Huid verstaat een Afrikaner heel goed, maar zelf zegt hij vel; dus doet de consequente krantekop ‘Reagan erken velkanker’ wel vreemd aan, maar begrijpen doe je hem heel goed. Zo zijn er honderden andere verschilpuntjes: pisang voor ‘banaan’ kennen wij ook, baie ‘veel’ komt eveneens uit het Maleis-Portugees (alweer een bron van ontleningen); het waarom van die afwijkinkjes blijft de taalkundigen achtervolgen. Het Afrikaans zegt niet voor de vuist spreken maar uit die vuis praat: is zoiets ergens in ons taalgebied dialectisch, en zo ja, waar dan? En: zijn er genoeg voorouders uit die dialectstreek om de verhuizing van zo'n variant aannemelijk te maken?

Over het dubbele nie is al heel wat gefilosofeerd: komt het uit vreemde talen of kun je het vanuit Nederlandse dialecten verklaren? Ik geef een paar voorbeelden: ek kan nie glo dat hulle vandag nog kom nie; niemand kan sê om watter tyd ons daar moet wees nie. Het opvallende is dat het tweede nie helemaal achter de bijzin komt (en dat de meeste Afrikaners dat nie vergeet nie).

Wetenschappelijk belang

De studie van het Afrikaans is voor de neerlandist van betekenis om verschillende redenen; ik noemde het probleem van de oorsprong van die taal. Daarnaast kan het nuttige aanwijzingen geven bij de reconstructie van zeventiende-eeuwse dialecten en van tussentalen tussen dialect en ABN, vooral voor zover die in Holland en Zeeland gesproken werden.

Opvallend is bijvoorbeeld de aanwezigheid in het Afrikaans van het onderscheid tussen u en jy. Wel is het gebruik van u iets formeler als in het ABN, maar in hoofdzaak is het verschil hetzelfde. Tussen die twee in staat de indirecte aanspreking: ‘Dominee, wil dominee nog 'n koppie koffie?’ (i.p.v. wil u nog 'n koppie koffie?). Ook die is in onze dialecten heel goed bekend: zowel in Noord- als in Zuid-Nederland (Vlaanderen). Is de verspreiding ervan in onze zeventiende-eeuwse gesproken taal sterker geweest dan tegenwoordig? Is het verschijnsel aan het Frans ontleend?

Dialecten kent het Afrikaans vrijwel niet, althans niet in onze Europese betekenis. Wel zijn er vooral onder nietblanken afwijkende vormen van het Afrikaans in gebruik die waarschijnlijk een oudere fase vertegenwoordigen van de taal aan de Kaap en die dus meer Nederlands dialect laten zien. Op dit ogenblik onderzoeken verschillende Afrikaanse taalkundigen die dialectische vormen uitvoerig, en te zijner tijd zal ook de Nederlandse dialectkunde daar hopelijk van kunnen profiteren.