Oliedom en knettergek
Wim Hemker, Wim Soellaart - Amsterdam
Bijvoeglijke naamwoorden kunnen versterkt worden door ze de trap van vergelijking op te duwen, steeds hoger tot de hoogste trede is bereikt. Zo luidt ongeveer een algemene regel. De vraag is of dat altijd opgaat.
Als we nu eens kijken naar woorden als spekglad, loodzwaar, puntgaaf, enz., dan zien we dat deze samengestelde bijvoeglijke naamwoorden gevormd worden door twee woorden waarvan het eerste woord het tweede versterkt. Het is kennelijk een aparte groep, ten eerste omdat er van deze woorden geen comparatieve of superlatieve vorm bestaat (er is niet zoiets als morsdoder of lijkbleekst), en ten tweede omdat deze woorden niet voorafgegaan kunnen worden door versterkende bijwoorden, bijvoorbeeld erg morsdood of uiterst lijkbleek. Het zijn dus op zichzelf al een soort superlatieven. Wij zullen deze groep de ‘intensieven’ noemen, althans voorlopig, want de ene intensief blijkt de andere niet te zijn. Een groot aantal kunnen we als volgt parafraseren: keihard = zo hard als een kei, ijskoud = zo koud als ijs, enz. Hier kunnen we wellicht beter spreken van pseudo-intensieven, omdat zij verwijzen naar zaken waarvan de eigenschappen bekend zijn, ook al wordt er bedoeld erg hard en zeer koud.
Andere intensieven, bijvoorbeeld oliedom, knettergek, smoorverliefd bezitten deze parafrasemogelijkheid niet. Zij komen heel dicht in de buurt van de gewone superlatieven (uiterst dom, gek, verliefd) en hebben als extra punt dat zij niet afhankelijk zijn van hun omgeving; zij ontlenen hun kracht uitsluitend aan zichzelf. Daarom zullen wij deze groep de echte intensieven noemen.
Wij willen u uitnodigen eens een lijst te maken met intensieven die aan bovenstaande criteria voldoen. Begin uit uw hoofd te noteren en pak zo nodig het woordenboek, dan zult u bemerken dat niet alle intensieven die u uit uw geheugen hebt opgediept in Van Dale staan. Het zal u ook opvallen dat bepaalde bijvoeglijke naamwoorden zich goed lenen om op deze manier geïntensiveerd te worden, terwijl er ook woorden zijn die zich goed lenen voor voorvoegsel. Hiermee doelen wij niet op elementen als oer of aarts, maar wel op bijvoorbeeld steen, stok. Onze lijst telt momenteel 160 intensieven, pseudo en echte. In de lijst zijn woorden zonder toevoeging, van de categorie ‘zo... als...’. Woorden met een * zijn ‘echte intensieven’, woorden met een? zijn twijfelachtig en woorden met een + hebben een wat ingewikkelde omschrijving nodig maar kennen wel een duidelijk verband tussen beide woorddelen.
aalglad
aardedonker
apetrots
asgrauw
beregoed *
beresterk
bikkelhard
bladstil
bliksemsnel
bloedarm?
bloedeerlijk *
bloedgeil *
bloedheet *
bloedlink *
bloedmooi *
bomvol
boterzacht
brandschoon *
bremzout *
brooddronken
broodmaeer *
broodnodig
brood(je)nuchter?
doldriest +
dolgelukkig +
doodarm?
doodeenvoudig *
doodeng
doodentel *
doodleuk
doodmoe +
doodsbang +
doodsbenauwd +
doodsbleek
doodstil *
doodziek *
doornat?
drijfnat +
eeuwenoud
eivol *
ellenlang
flinterdun
fluweelzacht
fonkelnieuw +
gifgroen?
gitzwart?
glashelder
gloednieuw +
gortdroog
goudeerlijk *
haarfijn
haarscherp
hagelnieuw
hagelwit?
hemelhoog
hemelsbreed
hondsbrutaal
hondsmoe
honingzoet
huizehoog
ijskoud
ijzersterk
inktzwart
kaarsrecht *
kakelvers +
keihard
kerngezond *
kersvers *
kiplekker *
kletsnat +
klinkklaar +
knalrood +
kneppelhard
knettergek *
knoerthard *
knotsgek *
kogelrond
kotsmisselijk +
kraakhelder +
kraakzindelijk +
kristalhelder
kurkdroog
ladderzat *
lijkbleek
lijnrecht
loeihard *
loepzuiver +
loodrecht +
loodzwaar
messcherp
mierzoet +
moddervet
morsdood +
mudvol +
muisstil +
muurvast
oliedom *
ovenvers +
parelwit?
peperduur
piekfijn *
piepjong +
piepklein +
pijlsnel
pikzwart
pikkedonker
pisnijdig *
poedelnaakt *
poepchic *
poeslief
potdicht
propvol *
puntgaaf
ragfijn
roetzwart
rotsvast
schatrijk +
smoorverliefd *
sneeuwwit
snikheet *
snipverkouden *
snotverkouden
spatzuiver
spekglad
spiegelglad
spiernaakt *
spierwit *
spinnijdig *
splinternieuw *
spotgoedkoop +
springlevend +
spiksplinternieuw
spuugzat +
staalhard
stapelgek *
steengoed *
steenkoud
steenrijk *
stekeblind +
stikdonker +
stokdoof *
stokoud +
stokstijf
stomdronken +
straalbezopen
straatarm +
strontziek *
suikerzoet
tjokvol *
torenhoog
vederlicht
vliegensvlug
vlijmscherp *
vogelvrij ()
vuurrood
wagenwijd +
watervlug
witheet +
zeiknat
zielsbedroefd *
zielsblij *
zielsgelukkig *
zielsveel *
Auteursrechtelijk beschermd