Onze Taal. Jaargang 55

[p. 68]

Van Woord tot Woord
De lange en de korte en de Griekse: de ene is de andere niet!

Marlies Philippa

Wie ben ik om me te mengen in een discussie die al in het aprilnummer van het vorige jaar is begonnen? Een discussie bovendien die steeds opnieuw herhaald wordt. Toch wil ik er iets over zeggen. Niet omdat ik het zo belangrijk vind of de ij in alfabetische werken nu op de achtste of op de vijfentwintigste plaats wordt opgenomen. Dat zal me een zorg zijn, al is een zekere eenheid op dit punt wel handig. Het zoekt wat makkelijker op. Nee, het gaat mij erom dat de argumentatie voor het een of voor het ander steekhoudend moet zijn. En dat is zij niet altijd helemaal. Soms helemaal of vrijwel helemaal niet. Zoals in de reactie die te vinden is in het oktobernummer van de vorige jaargang van Onze Taal op blz. 122.

Ter herinnering

In deze reactie geeft Stan Smeets vier argumenten om de IJ als één letter te beschouwen. Drie van de vier deugen niet. Ik herhaal ze hier voor u:

a. bij het splitsen van een woord in lettergrepen worden de I en de J nooit gescheiden;

b. bij het begin van een zin of eigennaam worden beide letters altijd als hoofdletters geschreven;

c. de klank van de IJ wordt nooit gehoord als I + J (twee klanken), maar altijd als één;

d. in vroeger tijden werd de huidige I-J vaak als Y geschreven. Dat IJ anders klinkt dan Y doet niet ter zake: het komt bij alle klinkers voor dat zij in een andere context anders klinken.

Om precies uit te kunnen leggen waarom drie van deze vier argumenten niet kloppen, moet ik eerst wat in het algemeen over klanken en letters zeggen.

Wat de klanken betreft, wil ik het alleen over klinkers hebben en niet over medeklinkers. Klinkers zijn onder te verdelen in éénklanken (monoftongen) en tweeklanken (diftongen). De éénklanken in het Nederlands zijn a, aa, e, ee, i, ie, u, uu, o, oo, oe en eu, de tweeklanken ei/ij, au/ou en ui. Voor de volledigheid moet ik erbij zeggen, dat ook de uitroepen ai en oi tot deze laatste categorie behoren, alsmede de zogenaamde lange tweeklanken -aai (lawaai), -ooi (mooi), -oei (gestoei), -eeuw (meeuw), -ieuw (nieuw) en -uw (duw). De éénklanken bestaan uit één enkele klinker, die je zo lang kunt uitspreken als je adem het toelaat en die daarbij niet verandert; onze tweeklanken veranderen wel: ze bestaan uit een klinker, die aan het eind overgaat in een i-achtige j of in een oe-achtige w.

Spelling en normuitspraak

De tweeklanken schrijven wij altijd met meer dan één letter (bijv. ui, ieuw), de éénklanken soms met één letter (a, e, i, u, o) en soms met twee letters (aa, ee, uu, oo, ie, oe, eu). Nu zegt u misschien, dat u bij de oe en de eu ook een oe-achtige w aan het eind hoort en dat het dus tweeklanken zijn. Als u dat bij uzelf hoort, dan voldoet uw uitspraak niet aan de algemeen beschaafde norm. Iedere éénklank kan als een tweeklank worden uitgesproken en in bepaalde varianten van het Nederlands gebeurt dat ook. In de randstad bijvoorbeeld spreekt men de ee vaak als eej en de oo als oow uit. Omgekeerd kunnen tweeklanken in bepaalde dialecten éénklanken worden; men zegt bijvoorbeeld een è (de è van scène) in plaats van een ei of men zegt een soort eu (de eu van freule) in plaats van een ui. Dergelijke varianten doen hier niets ter zake. Het gaat me uitsluitend om de normuitspraak in de standaardtaal en om de spelling daarvan.

De éénklanken schrijven wij dus soms met twee letters. Vooral wat de ie, de oe en de eu betreft, heeft dat een achtergrond die tot ver in de historie teruggaat. Veel vreemde talen - o.a. het Duits: Buch, öl - hebben voor de spelling van de oe en de eu aan één letter genoeg en zelf spellen we in vreemde woorden vaak i in plaats van ie; vergelijk bijv. liter met gieter. De tweeklanken hebben in de Nederlandse spelling altijd twee of meer letters. Kijk maar naar het volgende zinnetje: De kauw zit in de kou. Ik heb nu eigenlijk al genoeg reden om te stellen dat de ij uit twee letters bestaat. De ij is immers een tweeklank en dient dus de bijbehorende spellingregel te volgen. Maar ik wilde immers ingaan op de argumenten van de heer Smeets, dus ik vervolg mijn betoog nog even.

Het ontstaan van de IJ

Eerst een historisch uitstapje. Daarbij verwijs ik naar mijn artikel over bijzonder in het januari-nummer van Onze Taal 1986 (blz. 18-19). In dat artikel heb ik het over het ontstaan van de tweeklank, die wij nu met een ‘lange ij’ schrijven. Deze ij is toevallig in klank samengevallen met de ei; ze hebben een verschillende oorsprong. Over die van de ei wil ik het verder niet hebben, maar over die van de ij wel. De ij was aanvankelijk een lange i. In het Middelnederlands werd die lange i soms als i en soms als ij geschreven. Men schreef bliven met een i, maar hi blijft met een i-j. Dat ging volgens dezelfde regel die wij nu hanteren bij bijvoorbeeld lopen (één o) naast hij loopt (o-o). De ij in het Middelnederlandse blijft was dus een lange i; wí\'j hadden het logischer gevonden als ze die met een verdubbeling van de letter i, dus als bliift zouden hebben gespeld, net zoals wij in loopt een verdubbeling van de letter o hebben. Zij schreven echter niet bliift, omdat ze niet gewend waren om puntjes op de i te zetten. Om te vermijden dat men bluft zou lezen, werd aan de tweede i een haaltje toegevoegd. De letter ij is dus ontstaan uit de letters i + i, waarbij de laatste i een haaltje kreeg, dus een j werd.

Weerlegging op punten

En dan nu mijn commentaar op de argumenten van de heer Smeets:

a. Een scheiding tussen lettergrepen valt nooit middenin een tweeklank; bij de ei, de au/ou en de ui worden de afzonderlijke letters evenmin ooit gescheiden. Dit vormt geen argument

[p. 69]

om de ei, enz. voortaan als één letter te gaan beschouwen.

c. De klank van de ij is dezelfde als die van de ei; het is een tweeklank. Ziet Smeets de ei soms ook als één letter?

d. Het historische argument: de letter ij is ontstaan uit een dubbele i (zie boven); de letter y werd in het Middelnederlands geschreven als variant van de letter i, bijv. yemant (iemand), cleyne (klein).

Na het Middelnederlands werd de y ook wel als spellingsvariant gebruikt van de ij om de tweeklank aan te duiden die inmiddels in een groot deel van het taalgebied uit de lange i was ontstaan (deze y klonk dus hetzelfde als de ij). Het feit evenwel dat men de y en de ij in het verleden soms verward heeft, is geen reden om de ij nu ook maar één letter te noemen.

Ten slotte argument b, het enige dat klopt, maar waar ik toch wel wat op te zeggen heb. De zojuist genoemde verwarring tussen de y en de ij heeft er inderdaad toe geleid, dat sommigen de ij als één letter zijn gaan beschouwen. Dit heeft de krankzinnige consequentie gehad, dat we nu nog steeds de tweeklank ij aan het begin van een zin of van een eigennaam met twee hoofdletters spellen, iets wat we zelfs met éénklanken als de ie en de oe niet doen! Ik pleit er dan ook voor om dit merkwaardige gebruik af te schaffen. Ijselijk jammer voor Ijsbrand, maar och, alles went!