Onze Taal. Jaargang 55

[p. 54]

Van Woord tot Woord
Het Turkse hoen uit Afrika: een India(an)se vogel!

Marlies Philippa

Ik heb een foutje gemaakt. Op blz. 156 van de vorige jaargang van Onze Taal. In het decembernummer. Ik schreef dat een parelhoen in het Frans pintade of pintadeau genoemd wordt. En dat is niet helemaal juist. Een pintadeau is niet hetzelfde als een pintade, maar het jong ervan, een parelhoenkuiken dus. Tot mijn verontschuldiging kan ik aanvoeren, dat het een naschrift betrof en dat ik dat naschrift heel snel heb moeten schrijven. Maar toch, het had niet mogen gebeuren. En natuurlijk kwamen er reacties op. Die had ik - het kritische lezerspubliek van Onze Taal kennende - ook wel verwacht, nadat ik zelf de fout al had ontdekt.

Het hoen in vele gedaanten

In het naschrift schreef ik ook, dat kalkoen en parelhoen in de geschiedenis nogal eens met elkaar verward zijn. Dat klopt wel, zij het dat de kalkoen voor een soort parelhoen werd aangezien. Het omgekeerde gebeurde niet. Parelhoenderen en kalkoenen zijn allebei geïmporteerde vogels. En beide soorten zijn gedomesticeerd: de mensen zijn ze voor hun eigen behoefte aan smakelijk ‘pluimvee’ gaan kweken.

Het parelhoen is ingevoerd uit Afrika. In het wild komt het ten zuiden van de Sahara voor en op Madagascar. In de oudheid al werden parelhoenderen zeer gewaardeerd. De Grieken en Romeinen noemden ze ‘Numidische vogels’. Daar ontlenen de parelhoenders hun wetenschappelijke naam Numididae aan. Het is helemaal niet gezegd, dat ze werkelijk in Numidië - het Noordafrikaanse land met de nomadische Berberstammen - voorkwamen, maar Numidië lag in Afrika en de vogels stamden ook uit Afrika, dus dat verband werd snel gelegd.

Later werden parelhoenders niet meer als huisdieren gehouden, totdat de Portugezen ze in de 15e eeuw van Guinea in West-Afrika naar Europa brachten. In het Engels danken ze daar hun naam aan: guinea fowl. Ook pearl hen schijnt voor te komen, een benaming die volledig overeenkomt met het Duitse Perlhuhn en ons parelhoen, waarbij de vogel is vernoemd naar de parelige witte lovertjes op zijn verenkleed. Het parelhoen heeft in de zestiende eeuw nog een andere Nederlandse naam gekend: doodshoofdeken ‘doodshoofdje’. Hiermee werd gedoeld op de kale, kantige schedel. Een derde Nederlandse naam is - zoals de lezers van het decembernummer al weten - poelepetaat, een verbastering van het Franse poule-pintade ‘pintadekip’. Pintade komt van het Portugese pintada en betekent ‘gevlekte’. Het is een afleiding van het Portugese werkwoord pintar, dat te vergelijken is met het Franse peindre.

Geografische verwarring

In het Frans heeft de pintade in de middeleeuwen een andere naam gehad. Men wist dat de vogel in Abessinië (Ethiopië) voorkwam en aangezien men het idee had, dat Abessinië bij Indië hoorde, werd hij in het middeleeuwse Latijn gallina de India en in het Frans uit die tijd coq d'Inde of poule d'Inde genoemd. Afgekort werd dat dinde. En nu kom ik toe aan de verwarring waarover ik het in de tweede alinea had. Toen Mexico in 1520 door de Spanjaarden veroverd werd, ontdekten ze daar de kalkoenen, die door de Azteken als huisdier gehouden werden. De Spanjaarden brachten deze Middenamerikaanse en Westindische vogel al spoedig naar Europa, waar de exotische hoendersoort gemakkelijk de naam van het parelhoen kon overnemen. Dat is in Frankrijk gebeurd: de kalkoen werd dinde genoemd. Ook de verwarring tussen de Indiës heeft natuurlijk een rol gespeeld; de vogel kwam wel degelijk uit Indië, uit West-Indië.

Dinde was aanvankelijk de soortnaam ‘kalkoen’ en de naam van de kalkoense haan. Later - aan het eind van de zestiende eeuw - werd de haan dindart genoemd en de hen dinde. Het jong was een dindon, zoals een chaton een jong katje is. Nog later werd de dindon het mannetje en kwam dit woord dus in de plaats van dindart. Als nieuwe benaming voor het kuiken ontstond toen - ongeveer halverwege de zeventiende eeuw - de dindonneau. Het achtervoegsel -eau kan in het Frans dienen om verkleinwoorden te vormen, zoals lionceau (lion), renardeau (renard), jambonneau (jambon) en dus ook pintadeau en dindonneau. Dat je in restaurants altijd het parelhoenkuiken en het kalkoenkuiken krijgt opgediend, komt waarschijnlijk doordat men denkt dat jong vlees malser klinkt. De vergelijking met lamsvlees dringt zich op.

Niet alleen in het Frans heeft de kalkoen een oudere benaming van het parelhoen overgenomen, ook in het Engels. Vóór de zestiende eeuw associeerden de Engelsen het parelhoen met Turkije. Misschien deden ze dat omdat ze Turkije simpelweg als een ver oosters land zagen, misschien ook omdat de Portugezen die de vogels meebrachten, in hun handel wel iets te maken hadden met Turkije. Een turkey wàs dus een parelhoen, maar nu ìs hij al vier en een halve eeuw een kalkoen.

De kalkoen als wereldreiziger

Zelfs in de wetenschappelijke benamingen is de verwarring tussen kalkoen en parelhoen doorgedrongen. De Grieken en Romeinen spraken over de parelhoenders niet alleen als Numidische vogels, maar ook als Meleagriden, dit naar aanleiding van een sage over de zusters van de Griekse held Meleager, die in parelhoenders veranderd werden. Linnaeus heeft de kalkoenen de naam Meleagrididae toegekend!

Het Nederlands heeft de verwarring tussen de twee hoendersoorten niet gekend, maar wel die tussen de verschillende continenten. Bij onze voorvaderen riep de kalkoen geen associatie op met Amerika, maar met een of ander oosters land. Men dacht dat het hoen kwam uit Calicoet/Calcoen in het zuidwesten van India. De stad Calicoet (tegenwoordig Kozhikode) - niet te verwarren met het veel later

[p. 55]

uit het dorp Kalikata ontstane Calcutta in het noordoosten van India - was bij ons bekend geworden nadat Vasco da Gama er in 1498 geland was en het tot een steunpunt van het Portugese Oostindische handelsimperium gemaakt had.

Ook de Duitsers legden verband tussen Calicoet en het Amerikaanse hoen. In de eerste helft van de zestiende eeuw sprak men nog over indianisch han, een benaming die zowel op Oost- als op West-Indië kan slaan, maar in de tweede helft was het al een kalekutischer hahn. In het zestiende-eeuwse Nederlands werd de vogel kalekutschen/Calcoetsche of kalkoensche haan of henne genoemd. Het woord kalkoen is hier een verkorting van.

Wij hebben onze benaming van de Middenamerikaanse vogel niet voor onszelf gehouden. Ook het Nederduits, het noordelijke Duits, kent zijn kalkûn en zowel het Russisch als het Zweeds hebben hun kalkún en kalkon uit het Nederlands. Ze ontleenden deze namen aan de kalkoen, het Indiaanse hoen, dat in het Nederland van nu veel bekender is dan zijn Afrikaanse tegenhanger, het parelhoen.