Onze Taal. Jaargang 55

[p. 48]

Discussie
Er was eens...

Ina Schermer - Vakgroep taalkunde, Instituut voor Neerlandistiek, Amsterdam.

De woorden Er was eens zijn voor de meeste Nederlanders overbekend als het begin van een sprookje of ander verhaal. Die bekendheid gaat echter volstrekt niet gepaard met eensgezindheid over de grammatische structuur van dat stukje zin, zoals uit het onderstaande zal blijken. Ik begin met dezelfde constructie, hoewel ik allerminst een sprookje ga vertellen: er is sinds anderhalf jaar... een algemene Nederlandse grammatica, kortweg de ANS genoemd. De ANS is bedoeld als hulpmiddel voor mensen die zich afvragen of ze zich wel goed uitdrukken in het Nederlands, en voor hen die (ook) iets over de grammaticale aspecten van hun taalgebruik willen weten. Het is een boek dat om allerlei redenen grote sympathie verdient, en het zou me niet verbazen als het in de kortste keren aan een herdruk toe is. Ik wil de eerste verjaardag van de ANS dan ook aangrijpen om in te gaan op de uitdrukkelijke uitnodiging van haar redacteuren om ten behoeve van een nieuwe druk commentaar op de huidige versie te geven.

Er is één onderwerp dat naar mijn stellige overtuiging in ieder geval voor verandering in aanmerking komt, omdat de huidige behandeling ervan eerder verwarring dan verheldering teweegbrengt, en grammaticaal onbegrip kweekt in plaats van grammaticaal begrip. Men oordele zelf.

Iemand die Frans of Duits als moedertaal heeft en Nederlands aan het leren is, kan in de ANS vinden dat hij zijn sprookjes moet beginnen met: Er was eens en niet, analoog aan constructies in zijn moedertaal, met Het was eens (Il y avait of, speciaal in sprookjes Il était; Es gab/war einmal). Hij begrijpt dat het Nederlands zich hier anders gedraagt dan het Frans of het Duits, maar hij vindt tevens dat er in zulke gevallen wel onderwerp is. Weliswaar een speciaal soort onderwerp, namelijk een ‘plaatsonderwerp’, maar toch: een onderwerp.

Het plaatsonderwerp

Hij leert dus dat Er is een Nederlandse grammatica in zeker opzicht net zo ‘ontleed’ moet worden als Het is een Nederlandse grammatica, en dat verbaast hem een beetje, omdat hij in diezelfde ANS gelezen heeft dat het onderwerp aanduidt ‘over wie of wat er iets gezegd wordt’ (p. 778), het zinsdeel is ‘dat de zelfstandigheid noemt waaraan wordt toegeschreven wat in het gezegde wordt uitgedrukt’ (p. 815). Dat lijkt hem wel van toepassing op het woord het in Het is een Nederlandse grammatica, maar niet op er in Er is een Nederlandse grammatica en evenmin op er in Er werd nauwelijks gelachen, dat ook plaatsonderwerp genoemd blijkt te worden. Hij legt de kwestie voor aan een Nederlandse vriend, die het volkomen met hem eens is, en aan wie het ook niet duidelijk is wat men nu aan moet met het deel een Nederlandse grammatica in de eerste er-zin. Is dat ook een onderwerp, en heeft die zin dus twee onderwerpen?

Hij raadpleegt op zijn beurt de ANS, en inderdaad, die zin heeft twee onderwerpen: een plaatsonderwer er, en een ‘getalsonderwerp’ een Nederlandse grammatica, zo genoemd omdat het in getal (en vaak ook in persoon) overeenkomt met de persoonsvorm (hier: is).

Nu wordt de raadpleger van de ANS, die we in dit verband kortweg R zullen noemen, pas echt nieuwsgierig, want hij meent zich te herinneren dat er een bijwoord is, en dacht dat bijwoorden nooit onderwerp konden zijn. Maar misschien vergist hij zich, en is dit er geen bijwoord. Opzoeken maar, daar is de ANS nu juist voor. De ANS is op dit punt heel duidelijk: er is wel degelijk een bijwoord. Hoeft het onderwerp dan niet altijd, zoals R meende, een naamwoordelijke groep te zijn? Ook dat blijkt wel degelijk het geval, maar... er is daarop een uitzondering! (p. 815) Nu raakt R helemaal geïntrigeerd: wat zou er zo pleiten voor het onderwerpskarakter van het bijwoord er? Op p. 778 heeft hij en passant gelezen dat er ‘geen eigen betekenis’ heeft en dat mede daardoor de omschrijving van het onderwerp als dat deel van de zin waarover iets gezegd wordt, niet helemaal houdbaar is, maar dat lijkt hem geen argument vóór de status van plaatsonderwerp, dus zoekt hij verder.

Ja, daar heeft hij iets: er staat als plaatsonderwerp vooraan, omdat het ‘de plaats van het onderwerp als het ware opvult’ (p. 945) als het eigenlijke onderwerp meer naar rechts staat, hetgeen vaak zo is als dat een onbepaalde naamwoordelijke constituent is, dus als in Er is een Nederlandse grammatica. Aha, denkt R, een betekenisloos vulsel dus, dat vóór de persoonsvorm staat op de plaats waar anders het eigenlijke onderwerp zou staan.

Nogal vreemd

Maar hoe zit het dan met Er werd nauwelijks gelachen, waarin geen ‘eigenlijk’ onderwerp kàn voorkomen, en met Wat voor dik boek ligt er op je bureau? waarin het eigenlijke onderwerp gewoon vooraan op zijn eigen plaats staat? Over de eerste zin deelt de ANS eenvoudigweg mee dat er daarin ook plaatsonderwerp is, maar zij vindt die benaming voor het er in de tweede zin zèlf ‘nogal vreemd’ (p. 396) en ‘weinig adequaat’ (p. 819). Tjonge, denkt R, grammatica is toch wel erg moeilijk; ik begrijp er eigenlijk niets van. Als ik zeg Hier is een grammatica, Daarginds werd nauwelijks gelachen, Stroomopwaarts is een ongeluk gebeurd, Wat ligt daar op je bureau? dan staan hier, daarginds, stroomopwaarts en daar op dezelfde plaats als er zou staan, maar die (bij)woorden noem je geen plaatsonderwerp. Dat zijn bijwoordelijke bepalingen. Zou het niet veel makkelijker zijn om er ook bijwoordelijke bepaling te noemen? Dan zou het geen uitzondering vormen. Het zou heel gewoon zijn in zinnen die geen ‘eigenlijk’ onderwerp kunnen bevatten, het zou niet ‘vreemd’ of ‘inadequaat’ zijn in zinnen met het onderwerp in vraagvorm voorop en je zou een categorie minder hebben. Er heeft dan misschien wel een vagere betekenis dan hier en daar (hoewel: in Daar ruist langs de wolken een lieflijke naam

[p. 49]

of Daar was laatst een meisje loos lijkt de betekenis van daar er toch wel erg veel op) maar waarom zouden er geen bijwoordelijke bepalingen met een vage (of geen) betekenis kunnen zijn, en wel onderwerpen?

Als ik er goed over nadenk, kan er trouwens op de plaats voor de persoonsvorm van alles en nog wat staan (De auto hebben we verkocht, Mij wordt nooit iets gevraagd, Met hem kan ik niet opschieten etc.), dus waarom leidt die plaats tot de naam plaatsònderwerp?

Bech en Paardekooper

Om daar een antwoord op te krijgen moet R de lijst van geraadpleegde literatuur opslaan. Hij ziet dan dat die een groot aantal werken van de taalkundige Paardekooper bevat, waaronder diens Beknopte ABN-syntaxis, en daarin ligt een van de bronnen van het plaatsonderwerp. De andere bron is een artikel van de linguïst Bech, dat ook door Paardekooper met waardering wordt genoemd. Dit zijn de linguïsten die stellen dat er, op grond van zijn positie in de zin, plaatsonderwerp genoemd moet worden (dat standpunt wordt ook gehuldigd in de generatieve grammatica, maar dat is geen richting waar de ANS zich op baseert). De argumentatie van beiden deugt echter aan geen kant; er is hier helaas niet genoeg ruimte om dat gedetailleerd toe te lichten, maar de kern van de zaak is, dat vooropgezette ideeën over de bouw van zinnen en over het verband tussen posities in zinnen en de functie van zinsdelen geen ruimte hebben gelaten voor allerlei andere overwegingen (zie ook Schermer-Vermeer 1985).

Hadden de redacteuren van de ANS, die kennelijk zelf ook een beetje met er als plaatsonderwerp in hun maag zaten, er nu niet gewoon bijwoordelijke bepaling kunnen noemen? Ten slotte zijn er talloze grammatica's en andere taalkundige werken (bijvoorbeeld dat van de ook in de literatuurlijst vermeldde Kirsner) waarin er helemaal niet als plaatsonderwerp wordt beschouwd, en de tekst van de ANS hoeft er weinig verandering voor te ondergaan. Natuurlijk kunnen de redacteuren niet alles zelf gaan onderzoeken, maar is er nu nooit iemand geweest die dezelfde gedachtengang heeft gevolgd als R?

Oude vergissing

Zeker wel, en niet de eerste de beste ook: de taalgeleerde L.A. te Winkel (van de spelling van De Vries en Te Winkel) schreef een tweedelig betoog tegen iemand die er destijds ook onderwerp had genoemd, waarvan het tweede deel de titel draagt: ‘Kan het woordje er het onderwerp van eenen zin uitmaken?’.

Die vraag beantwoordde hij met een hartgrondig neen, maar dat was wel in 1860, dus 125 jaar geleden, en misschien lijkt het daardoor te veel op een sprookje! Vandaar dat ik er nog maar eens op teruggekomen ben, in de hoop dat het plaatsonderwerp bij de eerste herdruk uit de ANS verdwenen zal zijn.

Literatuur

Algemene Nederlandse Spraakkunst, Wolters, Groningen-Leuven, 1984.

E.C. Schermer-Vermeer, De onthullende status van er in de generatieve grammatica. Spektator 15, 1985, p. 65-84.

L.A. te Winkel, Onderwerpen uit de theorie der logische analyse. De Taalgids II, 1860.