Onze Taal. Jaargang 55

[p. 41]

[Nummer 4]

[p. 42]

De prins en de blondine

E.J. van der Spek - taalbeheerser, Amsterdam

Het is al weer een tijdje geleden, maar de meesten van u zullen het zich nog herinneren: Privé publiceerde eind vorig jaar een artikel waaruit afgeleid kon worden dat prins Willem-Alexander samen met een blondine in het Amsterdamse Hilton hotel zou hebben overnacht. Prins Claus spande namens zijn zoon een kort geding aan tegen de uitgeverij van Privé. Claus kreeg gelijk en Privé moest een rectificatie plaatsen, waarin de volgende uitspraak werd opgenomen: ‘Onze beweringen en suggesties betreffende het verblijf van prins Willem-Alexander in Juliana's en het Hilton hotel hebben wij tegenover zijn ontkentenis niet waar kunnen maken.’

De raadsman van de uitgeverij van Privé verweerde zich onder meer met de tegenwerping dat in het desbetreffende artikel helemaal niet wordt beweerd dat Willem-Alexander met een blondine in het Hilton hotel heeft overnacht. Dit verweer werd door de president van de Amsterdamse arrondissementsrechtbank verworpen. Hij combineerde de aankondiging van het artikel met de kop en een foto-onderschrift, en stelde dat deze combinatie ‘de feitelijke bewering behelsde’ dat de kroonprins en de blondine samen een weekend in het Hilton hadden doorgebracht.

Er staat dus blijkbaar meer dan er staat, ook in Privé. Niet alleen beweringen kunnen inzet zijn van een rechtsgeding, maar ook datgene wat uit die beweringen afgeleid kan worden. Dat kan natuurlijk van alles zijn. In de rectificatie wordt onderscheid gemaakt tussen beweringen en suggesties; over deze laatste categorie valt nog wel iets meer te zeggen. Het lijkt in dit verband aardig om eens na te gaan of juristen bij het beoordelen van suggesties gebaat zouden kunnen zijn bij taalkundige inzichten. Om een bijdrage tot de beantwoording van deze vraag te leveren, wil ik in het volgende ingaan op een heel speciaal soort ‘suggesties’, en wel de verzwegen argumenten in het gewraakte artikel.

Verzwegen argumenten

Er wordt in het Privé-artikel veel betoogd, zowel door de auteur als door getuigen die hij citeert, maar in bijna elke argumentatie die hij weergeeft, blijven er wel elementen impliciet. Dat betekent dat een luisteraar die de argumentatie wil beoordelen, zelf een uitspraak moet toevoegen die de gebruikte redenering geldig maakt. Zo'n uitspraak wordt meestal het verzwegen argument genoemd. Een voorbeeld uit Privé: de argumentatie ‘De prins had een kamer in het Hilton hotel, want hij wilde zijn consumpties op zijn hotelrekening laten zetten’ kan aangevuld worden met het verzwegen argument ‘Wie een hotelrekening heeft, heeft een kamer’.

Op zichzelf hoeft het geen bezwaar te zijn dat een schrijver elementen uit zijn betoog weglaat: meestal is een lezer goed in staat om zelf een verzwegen argument aan te vullen. Wanneer een schrijver zich bijvoorbeeld baseert op argumenten die vanzelfsprekend zijn, zal hij die omwille van de efficiëntie veelal weglaten. Aan de andere kant kan een schrijver juist uitspraken weglaten waarop hij kritiek verwacht: in zo'n geval kan het aanvullen van verzwegen argumenten de dubieuze schakels van een argumentatie aan het licht brengen. De redenering ‘Arbeidstijdverkorting leidt tot het stijgen van de personeelskosten, want de werkgever moet uren uitbetalen waarin niet gewerkt wordt’, kan bijvoorbeeld geldig gemaakt worden door toevoeging van ‘De werkgever moet de ATV betalen’, en dat is nu juist de zwakke plek in het betoog.

Grenzen van vrijblijvendheid

Bij het completeren van onvolledige redeneringen spelen twee vragen een rol: welke uitspraak (die de redenering geldig maakt) doet het meeste recht aan de bedoelingen van de schrijver, en in hoeverre is de schrijver (het kan ook een spreker zijn) gehouden aan deze uitspraak? Aan deze vragen wordt de laatste tijd door taalbeheersers veel aandacht besteed (zie bijvoorbeeld de bundel Taalbeheersing in theorie en praktijk, onder redactie van W.K.B. de Koning, Dordrecht 1985). Aan de hand van een voorbeeld (niet uit Privé) wil ik deze vragen enigzins verduidelijken.

De redenering ‘Timman kan niet schaken, want hij is een Nederlander’ kan geldig gemaakt worden met een van de volgende uitspraken:

(1)	Als Timman een Nederlander is kan hij niet schaken
(2)	Nederlanders kunnen niet schaken
(3)	Bewoners van laaggelegen gebieden kunnen niet schaken
(4)	Alleen Russen kunnen schaken

Uitspraak (1) is de minst verstrekkende van de vier. Deze uitspraak is echter te weinig informatief om als verzwegen argument dienst te kunnen doen; de oorspronkelijke redenering wordt eenvoudigweg in als-dan vorm herhaald. De uitspraken (3) en (4) zijn informatiever, maar behoren niet tot de gebondenheden van de schrijver: dat wil zeggen dat een schrijver die de genoemde redenering naar voren brengt, niet verplicht kan worden (3) of (4) te verdedigen. De enige uitspraak die de redenering geldig maakt, tot de gebondenheden van de schrijver behoort èn voldoende informatief is, is (2). De meeste taalbeheersers zijn het erover eens dat alleen zo'n type uitspraak als verzwegen argument kan worden beschouwd.

Suggestief taalgebruik

Er zijn echter wel uitzonderingen op deze regel. In sommige gevallen is de context van een uiting zó specifiek, dat het mogelijk wordt om een onvolledige redenering met behulp van een informatievere uitspraak geldig te maken. Zo geeft Haft-van Rees (in de genoemde bundel) het voorbeeld ‘Piet moet Marijke een duwtje geven, want ze moet op’. Wanneer spreker en luisteraar op de hoogte zijn van toneelgewoontes en bovendien weten dat Marijke een speelster is die het toneel op moet, kan de luisteraar deze kennis toepassen bij het geldig maken van de redenering. Hij kan dan het volgende ver-

[p. 43]

zwegen argument gebruiken: ‘Een speler die (het toneel) op moet, moet een duwtje krijgen’.

Terug naar Privé. Hoewel in het genoemde artikel niet direct sprake is van een specifieke context, zijn er toch enkele factoren aanwezig die de lezing ervan beïnvloeden. Allereerst de voorkennis over de Privé-formule: de lezers weten dat de aandacht van Privé doorgaans gericht is op verhoudingen, schandalen, ziektes en andere (sensationele) aspecten van, het woord zegt het al, het privéleven van bekende personen. Ten tweede speelt de connotatie, de gevoelswaarde, van de gehanteerde woorden op dit punt een rol: door goed gekozen woorden wordt een bepaalde sfeer geschapen die meehelpt de interpretatie van de tekst in een bepaalde richting te sturen. Zo wordt Willem-Alexander niet gesignaleerd met een meisje of een vriendin, maar met een blondine: dit woord suggereert, naast de betekeniselementen ‘blond’ en ‘vrouwelijk’, een rijk scala aan bijbetekenissen, die overigens per lezer zullen variëren (aantrekkelijk? wulps? een tikkeltje ordinair?). De blondine wint nog aan kracht dankzij het adjectief ‘mysterieus’: een ‘mysterieuze blondine’ is



heel wat anders dan een ‘onbekende blonde vrouw’.

Met zowel voorkennis als connotaties moet rekening worden gehouden wanneer we proberen te bepalen welke elementen in het Privé-artikel impliciet zijn gebleven.

Een liefdesweekend

De rechter baseerde zijn oordeel op de volgende drie uitspraken:

(5) Eerste liefdes-weekend! Willem-Alexander met blondine in Hilton hotel!

(aankondiging voorpagina)

(6) Willem-Alexander op het liefdespad! Kroonprins bracht amoureus weekend door met mysterieuze blondine... (onderschrift foto)

(7) Willem-Alexander met blondine in Amsterdams hotel (kop blz. 4-5)

Nu kan volgens de rechter, uit deze drie uitspraken de volgende conclusie worden getrokken:

(8) Willem-Alexander heeft met een blondine de nacht doorgebracht in het Hilton.

De (gesuggereerde) weg van argumenten naar conclusie zou je als volgt kunnen uitschrijven:

I De kroonprins bracht een (amoureus) weekend door met een (mysterieuze) blondine (6);

EN:

Als je samen een weekend doorbrengt, breng je ook samen de nacht door (verzwegen argument);

DUS:

De kroonprins heeft de nacht doorgebracht met een blondine (verzwegen conclusie).

II Willem-Alexander was met een blondine in het Hilton hotel (5);

EN:

Willem-Alexander heeft de nacht doorgebracht met een blondine (conclusie I);

DUS:

Willem-Alexander heeft met een blondine de nacht doorgebracht in het Hilton (conclusie van de rechter).

Tegen beide reconstructies zijn bezwaren mogelijk. Bij de eerste redenering zou je het verzwegen argument in twijfel kunnen trekken; als je samen een weekend doorbrengt, betekent dat nog niet dat je in hetzelfde bed slaapt, of zelfs maar in dezelfde kamer. Er zijn echter verschillende tekstelementen die er op duiden dat de auteur in dit specifieke geval het verzwegen argument op zijn plaats acht. Tot deze elementen behoort, naast het connotatieve taalgebruik, in elk geval de volgende vraag: ‘Wie was die mysterieuze blondine en waar brachten zij de nacht door?’

Meer zeggen dan er staat

Deze vraag uit het Privé-artikel is een subtiele variant van de redeneervorm die meestal ‘Many Questions’ wordt genoemd, en die er op neerkomt dat een vraag wordt gesteld waarvan de vooronderstelling ter discussie staat. Het klassieke voorbeeld is: ‘Sla jij je vrouw nog steeds?’, waarbij zowel een bevestigend als een ontkennend antwoord impliceert dat de aangesprokene zijn vrouw in elk geval vroeger geslagen heeft. De subtiliteit van de vraag uit het artikel is, dat er niet met zoveel woorden staat dat de kroonprins en de blondine de nacht samen hebben doorgebracht, hoewel de meeste lezers dit wèl uit de gehanteerde formulering zullen afleiden.

Wanneer de vraag gescheiden wordt in de beide samenstellende delen zou de schrijver gedwongen worden zich bloot te geven:

Eerste vraag: Brachten zij samen de nacht door?

Tweede vraag: Zo ja, waar?

De als tweede genoemde redenering (II)is niet sluitend: Willem-Alexander

[p. 44]

kan best met een blondine het Hilton (de disco) bezocht hebben, om vervolgens ergens anders de nacht door te brengen. In de tekst wordt echter veel moeite gedaan om aannemelijk te maken dat de prins de nacht in het Hilton hotel heeft doorgebracht. Hieronder geef ik in schema de voornaamste argumenten weer die hiertoe worden aangevoerd.

In dit schema wordt aangegeven dat de (verzwegen) conclusie door twee argumenten wordt ondersteund, die



op hun beurt weer verder ondersteund worden door argument 1.1, respectievelijk 2.1 en 2.2. Er zouden nog allerlei verzwegen argumenten toegevoegd kunnen worden, zoals (bij de overgang van 2.1 naar 2): ‘Wanneer iemand 's avonds laat en 's ochtends vroeg in dezelfde stad wordt gesignaleerd, heeft hij in die stad overnacht.’

De uitspraak

Welk vonnis moeten we nu uitspreken over de talige handelwijze van Privé? De conclusie van de rechter wordt onvoldoende onderbouwd door de uitspraken die hij geselecteerd heeft, maar in de tekst kan aanvullend materiaal gevonden worden, zodat we de conclusie kunnen handhaven.

Daarbij kan gebruik gemaakt worden van het feit dat Privé door haar karakter en woordgebruik een sturende werking heeft op de interpretatie van de tekst. Het eindoordeel luidt dan ook: de rechter heeft gelijk, maar niet op grond van de gehanteerde argumenten.

Misschien kan in de toekomst een dialectisch geschoolde getuige-deskundige een adviserende rol vervullen bij dit soort rechtzaken.