Onze Taal. Jaargang 55

[p. 38]

Dokter, mijn hurken zijn ontstoken

Ivan Wolffers - arts

Er wordt wat afgebabbeld. We hebben overal een mening over en steken die niet onder stoelen of banken. Iedereen moet het horen. De kranten staan vol met informatie, die varieert van de problemen van de kniegewrichten van de lievelingshond van de spits van het nationale elftal tot een exacte beschrijving van het virus dat verantwoordelijk is voor AIDS (een aandoening die altijd voorafgegaan wordt door de formulering ‘de gevreesde ziekte’). Woorden worden vaak achter elkaar geplakt zonder dat we nog weten wat ze betekenen. We zijn zo gewend geraakt aan bepaalde formuleringen dat we ze als volkomen natuurlijk zijn gaan beschouwen en niet meer nadenken over hun betekenis. Als reclameslogans hebben bepaalde ideeën zich in ons brein vastgezet. We denken dat we weten wat ziek is, wat gezond is, en wat er tussen die twee zit: ziek worden en genezen. Niets is minder waar. Er zijn nogal wat misvattingen op dat gebied, hetgeen leidt tot valse verwachtingen en communicatieproblemen tussen patiënten en de mensen die hen moeten genezen.

Door onzorgvuldig gebruik van het Nederlands zijn termen en begrippen uitgehold en helpen ze ons niet meer bij het verduidelijken van wat we willen zeggen. Een voortdurende polemiek is gaande, waarbij een ieder probeert de betekenis van begrippen bij te stellen en te wijzigen. In de politiek is dat natuurlijk overduidelijk zichtbaar. Daar duiken regelmatig neologismen op die gebruikt worden om gedachten hanteerbaar en manipuleerbaar te maken.

Maar buiten de politiek is het niet anders. Wanneer we termen als ziekte, gezondheid of gezondheidszorg gebruiken, dan brengen we daarmee ook de specifieke spanning die rond de mogelijke definiëring hangt in het gesprek. Voor de een is gezondheid de afwezigheid van ziekte, terwijl de ander het definieert als de volledige vorm van existentie, waarin de persoonlijkheid zich maximaal heeft kunnen ontplooien.

Meepraten of communiceren

Wie, zoals ik, het op zich heeft genomen om patiënten en consumenten van de gezondheidsindustrie (ook zo'n polemische term overigens) voor te lichten over lichaam, ziekte en behandelingsmogelijkheden, teneinde hen zo goed mogelijk te wapenen tegen de mogelijke exploitatie van hun angsten en onzekerheden, heeft dagelijks te maken met de rijstebrijberg van woorden waarmee we over deze zaken praten. Dat maakt soms moedeloos, omdat het lijkt of we niets meer zeggen, maar alleen nog maar wat babbelen over modieuze onderwerpen en de meest belangrijke zaken overlaten aan de experts, die het maar op moeten knappen. Een van de belangrijkste taken waar men zich als ‘voorlichter’ dan ook voor gezet ziet, is het opruimen van de wildgroei aan termen die niets verduidelijken.

Wij mogen dan in staat zijn van alles te lezen over AIDS of over nieuwe ontwikkelingen op het gebied van Interferon doordat de kranten dergelijke onderwerpen oppakken en in hun kolommen brengen en doordat de omroepverenigingen er hun zendtijd mee vullen, maar in wezen zijn we analfabeten als het gaat om de gezondheid. Het ontbreekt aan behoorlijk Nederlands waarin we op een concrete manier kunnen praten over wat voor ons belangrijk is.

Stel u voor: een jong ouderpaar met een kind van drie jaar. Dat kind is verkouden en het lijkt maar niet over te gaan. De moeder is er al een keer mee naar de huisarts geweest. Die heeft geluisterd of de longen schoon waren en tegen de moeder gezegd dat ze zich geen zorgen moest maken. Over een paar dagen zou het wel over zijn. Dat is niet het geval geweest en uiteindelijk krijgt het kind er ook nog lichte verhoging bij. De huisarts komt en zegt (en daar gaat het in dit voorbeeld om): ‘Dat duurt toch te lang. We moesten nu toch maar eens een antibioticakuurtje voorschrijven’. Nu komt het er voor een goede communicatie tussen arts en patiënt (of ouders van patiënt) op aan, dat die laatste mee kan praten (geen analfabeet is). Stel dat deze ouders in enkele populaire weekbladen gelezen hebben dat het niet altijd even goed is om vaak een antibioticakuur aan kinderen te geven. Het kan best zijn, dat ze ooit zeer gedetailleerd onder ogen gehad hebben waarom dat zo zou zijn, maar dat weten ze uiteraard op dit moment niet meer. De conclusie is echter wel blijven hangen en de moeder zegt: ‘Kan dat dan geen kwaad met de opbouw van de weerstand?’

Met behulp van deze twee zinnen dialoog kunnen we al een eenvoudige analyse maken van de communicatieproblemen tussen de analfabeten en vaklieden in het gezondheidsbedrijf. Als de arts het woord antibioticum gebruikt, weet hij in de meeste gevallen precies waar die term voor staat. Voor de goede orde geef ik even de definitie: een middel dat bacteriën doodt of hun groei remt en dat ooit afgeleid is van een levende stof.

Waar praten we over?

Voor patiënten ligt de betekenis van het begrip antibioticum niet zo duidelijk vast. Een patiënt heeft een vaag begrip dat een antibioticum werkzaam is tegen infecties. En wat nu precies wel een infectie is en wat niet, welke soorten er zijn, dat alles berust ook weer op wat vage ideeën. Door het gebrek aan echte kennis is de patiënt daarom niet goed in staat mee te beslissen over wat er zou moeten gebeuren. Nu is het natuurlijk heel goed dat daarvoor de verantwoordelijkheid af en toe gelaten kan worden aan gespecialiseerde vaklieden zoals artsen. In ons voorbeeld gaat het echter niet om een levensbedreigende situatie, maar om een snotneus. De huisarts voelt de verwachtingen van de ouders van het kind en wil iets voor ze doen. Hij ziet dat kind nu al voor de tweede keer en meent dat een antibioticumkuur de aangewezen behandeling vormt.

In dit kader hoeven we niet in te gaan op de vraag of dat nu wel echt nodig is.

[p. 39]

Daarover mogen we gerust onze twijfels hebben. De moeder heeft die in elk geval al en ze begint over ‘de weerstand’. Dat is ook al zo'n vaag begrip. In de medische wereld is het nauwelijks gedefinieerd, en zo het al gedefinieerd is, dan betreft het omschrijvingen die vooral gebruikt worden in fysiologische laboratoria, maar die geen enkele consequentie hebben voor de praktijk van een arts.

Daar valt weinig aan te doen voor hem. Hij moet wel steeds meer rekening gaan houden met de weerstand van de bacteriën tegen de middelen die gebruikt worden. Dat is een heel ander soort weerstand dan die waar de moeder het nu mogelijkerwijs over heeft. Daarover groeit de bezorgdheid bij medici en dat haalt regelmatig de pers. Heeft de moeder van het kind het over deze vorm van weerstand?

Wat er in zo'n gesprek gebeurt, is het langs elkaar heen praten zonder dat een van de twee gesprekspartners het in de gaten heeft. Er worden woorden gebruikt die zowel arts als patiënt lijken te kennen, maar waar ze niet allebei dezelfde betekenis aan geven. Wanneer ik het daarom over een wildgroei aan termen heb, dan bedoel ik dit soort woorden: ‘antibioticakuurtje’ (waarom praten zoveel artsen toch over een kuurtje in plaats van een kuur?) en ‘weerstand’.

Er valt een wezenlijk verschil in taalgebruik te constateren tussen medici en patiënten. Dat is een verschil dat de leek tot een analfabeet maakt, die niet meer goed in staat is om adequaat mee te praten, zelfs al gebruikt hij de termen die in het gesprek thuis lijken te horen.

Dat het werkelijk om een taalprobleem gaat, kan worden geïllustreerd wanneer we kijken naar de enorme uitgebreidheid van de medische vaktaal en naar het verval van het Nederlands waarmee we over lichaam, ziekte en behandeling kunnen praten.

Veranderlijke woordenschat

De medische terminologie is ongetwijfeld een van de meest uitgebreide talen die er bestaan. De Dictionnaire français de médecine et de biologie bevat 350.000 begrippen! Er is een Duits woordenboek met alleen maar medische afkortingen en daarin vinden we liefst 13.500 afkortingen.

Die medische terminologie verandert bovendien voortdurend. Zo geeft Stedman's medical dictionary in het voorwoord bij de 22e editie van 1972 aan dat er 7.199 nieuwe termen in het woordenboek zijn opgenomen en dat van 24.877 reeds opgenomen woorden de betekenis herzien moest worden. Grondige schoonmaak zou je dan denken, want het gaat om 30% van de inhoud van dit Amerikaanse medische woordenboek. In de inleiding tot de 23e editie van 1976 lezen we dat er die keer 15.313 nieuwe termen in het woordenboek zijn opgenomen en dat de betekenis van 13.094 reeds opgenomen woorden moest worden herzien. Na vier jaar tijd bleek dus alweer 25% van het woordenboek te moeten worden veranderd. Het gaat vaak om synoniemen en modetermen. Soms zijn er tachtig synoniemen voor hetzelfde begrip.

Het is hier niet de plaats om deze situatie uitgebreid te kritiseren. Wat uit deze gegevens naar voren dient te komen, is de enorme omvang van de medische terminologie en de chaos daarin. In elk geval kan elke medicus volgens dr. Manuila van de Wereldgezondheidsorganisaties over een basisvocabulaire van zo'n 50.000 medische termen beschikken. Daar tegenover staat de patiënt die monddood is, bij gebrek aan woorden waarover hij werkelijke controle heeft.

Een volkse vocabulaire

Men kan zich natuurlijk de vraag stellen of er wel een volkstaal bestaat om te praten over lichamelijke ervaringen en de behandeling van lichamelijke klachten, en of die vroeger bestaan heeft. Het lijkt eigenlijk vragen naar de bekende weg, omdat juist de concrete ervaringen van mensen het eerst benoemd worden. In elke cultuur vinden we dan ook een uitgebreid vocabulaire waar het biologische en medische fenomenen betreft. In Nederland en Vlaanderen heeft die volkstaal zeker ook bestaan. Zo werkte Bauens aan een woordenboek met alleen maar Nederlandse medische termen. Hij overleed voor hij zijn werk kon afmaken, maar kwam toch tot de C en had daar 672 pagina's voor nodig.

Vele woorden zouden we nog herkennen, maar weten we nog wat men verstond onder koud- en wildvuur, de bloem op de ogen, kwalsteringen, de roos, de spenen, de kerstmert, de krampen, het lendenwee, den ouden man, mierengekrieuwel of mierenkwaal, nagelkoppen, de moderkwaal, de draaiingen in het hoofd, haarworm, bloedpissen, afgerekte tepels, rassige lippen, melkkorst of erf, mondzwam of de klem of evermond of het wit, geraaktheid of popelsije, seskes, kwade ogen of liepogen, sinckinghen, de perel, de grauwe, de witte en de langwerpige bloem, de valling, de muilplaag, de zode, watergal, geeuwhonger, kwade afgang, roodeloop, het water in den kop, waterzucht, pisopstopping, venusziekte, bleekzucht of vrijsterziekte, krauwage of krets, rappen, zilt, kool, nagelzwering, bloemvijt, stijg, koperzuur, brand om het gatje, klierziekte, zeeuwsche koortsen? Deze opsomming berust op een door mij gemaakte selectie van termen die ik vond in de boeken van Andel en De Cock over volksgeneeskunde. In de vorige eeuw vonden we ook nog menig volksrijmpje waarin een ziekte wordt beschreven en de remedie aangegeven. Via rijmpjes kon men kennis nu eenmaal vrij gemakkelijk vasthouden.

Duidelijk is dat er een uitgebreide en levendige medische volkstaal in Nederland bestond zoals we die nu nog tegenkomen in ontwikkelingslanden. We mogen gerust stellen dat die voor een groot deel verdwenen is.

Remedie voor symptomen

Thans moet de patiënt zich leren uitdrukken in een ‘vreemde taal’.

[p. 40]

Hypertensie, hyperventilatie, menopauze, en een of andere lolbroek introduceert vervolgens de penopauze, en de patiënten en consumenten praten maar mee.

Het ontbreekt echter aan werkelijk begrip van de termen. Is dat niet de omgekeerde wereld? Zou juist de arts zich niet moeten inspannen om te begrijpen met welke klacht zijn patiënten bij hem komen? Immers, 50-70% van de gevallen die bij een huisarts belanden, zijn niet zo duidelijk te omschrijven. Die komen niet voor in de handboeken die de dokter in zijn boekenkast heeft staan.

In een onderzoek bij blanke Amerikanen bleek dat meer dan 50% van de patiënten met een klacht kwam die vervat was in een typische ‘volksformulering’. ‘Duizelingen’ bijvoorbeeld of ‘dik bloed’. Dat zijn woorden die samenhangen met de belevingswereld van die patiënten. In dat onderzoek bleek dat dergelijke termen altijd genegeerd werden door de artsen. Natuurlijk konden ze er niet zoveel mee, maar dat neemt niet weg dat de patiënt dat toch als probleem presenteerde. Overigens vertaalde de arts zulke problemen ook nooit in zijn eigen medische begrippen. Hij liet ze gewoon voor wat ze waren. Communicatiestoornissen dus.

Uiteindelijk gaat het in de behandeling van een arts niet om wat de arts biologisch vaststelt, maar om hoe de patiënt zich voelt! Wanneer in de communicatie dergelijke zaken niet aan de orde komen, is er iets fundamenteel niet in orde.

Voorlichting zal ook alleen maar zinvol zijn wanneer deze te maken heeft met praktische zaken die samenhangen met het alledaags overleven. Wanneer we de analogie met analfabetisme maken dan denk ik onmiddellijk aan Paul O'Freire, die een manier ontwikkelde om Braziliaanse boeren in zeer korte tijd lezen en schrijven te leren. Hij zocht daarvoor naar de woorden die van direct belang waren voor deze mensen. Ze konden de woorden gebruiken die hen in staat stelden om een brief naar de regering te sturen met het verzoek een waterpomp in het dorp te plaatsen, maar het woord tafel was overbodige ballast omdat men in het Braziliaanse dorp geen tafels had. Zo moeten we bij het voorlichten over gezondheidszorg ook vooral gericht zijn op kennis waar men wat mee kan beginnen. Wat is er bijvoorbeeld belangrijker dan iets te weten over de medicijnen die elke dag geslikt worden? Hoe vaak worden antibiotica wel niet geslikt? Dus hoe belangrijk is het niet om daarvan voldoende te weten?

Hetzelfde geldt voor pijnstillers, diarreemiddelen, laxeermiddelen, enzovoort. Waarom? Om mee te kunnen blijven praten en om zodoende nog een beetje baas te blijven in je eigen leven. We mogen ons best van alles voor laten schrijven en blind erop vertrouwen dat onze overheid er voor zorgt dat er niets vervelends kan gebeuren, maar dat is nogal onnozel.

Wederzijdse heropvoeding

Wie mee wil beslissen moet iets weten, en kennisoverdracht gebeurt via taal. Die taal moet daarvoor hanteerbaar zijn voor iedereen. Modetermen, vaag gebabbel, dat alles te een bedreiging voor de gezondheid. Wat hebben al die mensen eraan dat ze kunnen vertellen dat ze hyperventileren? Het is veel beter te weten wat de basis van spanning in je lichaam is en hoe dat zich uit.

Keten we terug naar de huisarts en de ouders van de hoestende kleuter waarmee we dit verhaal begonnen, dan zien we dat de communicatie daar moeizaam verloopt omdat er begrippen gebruikt worden die niet voldoende zijn gedefinieerd en waarbij onvoldoende geprobeerd wordt te onderzoeken wat de ander ermee bedoelt. Als patiënt heb je de plicht om voortdurend te vragen: ‘Wat is een antibioticum?’ ‘Wat voor soort antibioticum schrijft u nu voor?’ ‘Wat denkt u met dat middel te bereiken?’ ‘Zijn er ook bijverschijnselen?’ ‘Nee? Wilt u dat voor de zekerheid dan nog even nakijken?’ En die arts heeft de plicht om de tijd te nemen om elke vraag van zijn patiënten behoorlijk te beantwoorden en zich zoveel mogelijk in te spannen helder Nederlands te spreken.

Wanneer daar, aan de basis van het communicatieprobleem, zorgvuldig met de taal wordt omgegaan, en er niet gepoogd wordt zich te verbergen achter nietszeggende woorden of modieuze begrippen, dan zal dat een enorme verbetering van het welbevinden van veel mensen betekenen en zullen de problemen die zoveel mensen menen te signaleren binnen de gezondheidszorg veel minder groot zijn dan ze lijken te zijn.