Onze Taal. Jaargang 55

De macht en onmacht van de doventaal

Martie Koolhof-Van den Hoven - lerares Doveninstituut Apeldoorn

Dit artikel valt enigszins uit de toon in vergelijking met de andere teksten. De presentatie was dan ook ongebruikelijk: er was niet echt sprake van een lezing. Mevrouw Koolhof beeldde de tekst van dit artikel uit in gebarentaal, terwijl haar dochter, Corline Koolhof, als doventolk simultaan de uitgesproken ‘vertaling’ voor haar rekening nam.

Mijn naam is Martie Koolhof. Ik ben vanaf mijn geboorte geheel doof. Ik hoor helemaal niets, maar ik kan wel trillingen voelen. Mijn ogen hebben de functie van mijn oren. Ik kijk in plaats van dat ik hoor. Ik heb op een dovenschool gezeten en later heb ik daar als kleuterassistente een tijdje gewerkt. Ik ben getrouwd met een dove man en wij hebben drie horende kinderen. Ik ben nu werkzaam als docente voor communicatiecursussen die gegeven worden aan ouders van dove kinderen en andere horende belangstellenden.

Mijn natuurlijke taal is de gebarentaal, mijn tweede taal is de Nederlandse taal, de taal van de horenden. De gebarentaal is een volwaardige taal, dat is wetenschappelijk bewezen. De vele vooroordelen tegen de gebarentaal moeten dan ook bestreden worden.

Oordelen van leken

Ten eerste is het geen primitieve apetaal, maar een rijke taal vol uitdrukkingskracht en met een eigen grammatica. Deze grammatica komt niet overeen met de grammatica van de gesproken taal. De volgorde van de gebaren is anders dan de volgorde van de woorden. Mimiek speelt een heel belangrijke rol om bijvoorbeeld het verschil tussen vraagzinnen en mededelende zinnen aan te geven. De mimiek speelt ook een belangrijke rol om de intentie weer te geven en heeft dan dezelfde functie als de intonatie van de gesproken taal.

Ten tweede is het niet waar dat je alleen maar concrete begrippen kunt uitdrukken. In gebarentaal kun je abstracte begrippen als gevoel en idee uitdrukken. Het is wel mogelijk dat er in een taal geen woord of gebaar bestaat voor een bepaald begrip, maar dat geldt zowel voor gesproken talen als gebarentalen. Als een taal onderdrukt wordt, zoals dat jarenlang in Nederland met de gebarentaal was, dan is het logisch dat de gebarenschat niet zo uitgebreid is. Dat ligt dan niet aan de taal maar aan de omstandigheden.

Men denkt ook vaak dat de gebarentaal

[p. 37]

een wereldtaal is. Dat is niet waar: ieder land heeft een eigen gebarentaal.

Doven over de hele wereld kunnen wel makkelijk met elkaar communiceren door veel gebruik van pantomime. Maar Nederland heeft een eigen gebarentaal. Er zijn zelfs varianten zoals er dialecten zijn in de gesproken taal.

Lering en ontwikkeling

Een horend kind hoort vanaf de geboorte voortdurend taal om zich heen. Op een natuurlijke manier leert het horende kind die taal zelf te gebruiken en op tweejarige leeftijd heeft het dan al een aardige woordenschat.

Het dove kind vergaat het anders. Het hoort de gesproken taal niet en ziet alleen maar lippen bewegen. Het kind is dan nog lang niet in staat om de woorden van de mond af te lezen. De communicatie met de omgeving komt heel moeilijk tot stand. Wat dat voor sociale en emotionele gevolgen heeft voor het dove kind, wil ik nu niet verder toelichten. Wanneer het dove kind twee tot drie jaar oud is, gaat het naar een dovenschool waar het leert praten. Maar dan is het kind al twee jaar oud en heeft het een behoorlijke achterstand opgelopen.

Het horende kind gaat verder, blijft voortdurend taal om zich heen horen en leert steeds weer nieuwe woorden, uitdrukkingen en grammaticaregels. Zo wordt de taal een deel van het kind zelf. Het dove kind hoort die taal niet. Het moet veel moeite doen om èn te leren praten èn te leren ‘spraakaflezen’ èn te leren die taal ook nog goed te gebruiken. U begrijpt dat dit bijna een onmogelijke opgave is. Het dove kind heeft altijd een achterstand en zal taal (op een enkele uitzondering na) nooit beheersen zoals horende mensen.

Ik ben er een voorstander van om jonge dove kinderen en hun omgeving al heel vroeg gebaren te leren. Dan kan de communicatie op gang komen.

Jarenlang werd dit door de dovenscholen ten sterkste ontraden omdat men dacht dat gebaren de spreektaal negatief zouden beïnvloeden. Dit is nooit wetenschappelijk bewezen. In 1880 werd in Milaan op een congres voor dovenonderwijs gekozen voor de zuiver orale methode. De spreektaal van de horende meerderheid kreeg de macht over het leven van de dove mensen. De natuurlijke taal van de doven werd niet geaccepteerd. Toch zijn er maar enkele doven die de spreektaal echt goed beheersen. Zij vormen een uitzondering, want het grootste deel van de doven spreekt slecht. Ze zijn slecht verstaanbaar en slecht in taalvaardigheid ondanks die strenge orale methode.

We zijn nu honderd jaar verder en de spreektaal blijft een zeer belangrijk onderdeel in het onderwijs aan doven. Maar op vier van de vijf dovenscholen die Nederland telt, zijn de gebaren gelukkig geen taboe meer.

Gevoel van eigenwaarde

U moet mij goed begrijpen, ik ben niet tegen de spreektaal. Ik kan ook spreken, maar die taal is voor mij niet zaligmakend. Die taal van de horenden frustreert mij steeds weer, want ik kan die taal niet horen! Het is zo moeilijk om die taal van de lippen af te lezen. De woordspelingen, uitdrukkingen en spreekwoorden begrijp ik vaak niet. En veel horende mensen kunnen mij niet verstaan als ik spreek.

Daarom wens ik mijn eigen taal, die ik goed beheers, die een deel van mijzelf is en waarin ik alles kan zeggen wat ik wil. Maar tegelijk is mijn gebarentaal een minderheidstaal. Dove mensen die gebaren, daar wordt nog altijd vreemd tegenaan gekeken. Ze zijn waarschijnlijk

Een beeld van het voorste gedeelte van de Jaarbeurscongreszaal in Utrecht op 23 november 1985. Achter de tafel v.l.n.r Prof. dr W. Drop, congresvoorzitter dr. J.F. Remarque en Prof. mr. J. van Schellen. Achter de katheder Prof. dr. A. v.d. Meiden en op de voorgrond doventolk Corline Koolhof. (Foto: Daniël Koning- de Volkskrant)

niet goed bij hun hoofd. Gebarenmaken hoort ook niet thuis in onze cultuur. Wij Hollanders zijn wat stijf. Mensen in zuidelijke, warme landen maken van nature veel gebaren. Hier denkt men al snel dat je geestelijk niet volwaardig bent als je gebaart.

Taal is een levensbehoefte van de mens, want met taal is men in staat om te communiceren. Welke taal dat is, is niet zo belangrijk. Als men elkaar maar kan begrijpen. Wanneer ik wil functioneren in de horende samenleving wordt er van mij verwacht dat ik dat doe in de gesproken taal. Dat is prima zolang dat niet ten koste gaat van mijzelf. Ik voel me nu een beetje machtig met mijn gebarentaal omdat er tolken zijn. Ik kan mijn eigen taal gebruiken en ik voel me gelukkig.

Het is jammer dat de overheid het recht op een doventolk als tussenschakel heeft afgewezen. Wij doven vinden deze vorm van dienstverlening erg belangrijk: wij willen niet altijd in die ondergeschikte positie blijven. Daarom blijven wij doorgaan om de tolkenvoorziening opgenomen te krijgen in het voorzieningenpakket.

Ik hoop dat ik met mijn verhaal u wat meer inzicht heb gegeven in de gebarentaal van dove mensen. De gebarentaal is mooi, goed en functioneel. Ik ben er trots op!