Onze Taal. Jaargang 55

[p. 34]

Juristentaal; waarom toch?

Prof. mr. J. van Schellen - hoogleraar Burgerlijk Recht, Rijksuniversiteit Leiden

Toen ik zo'n jaar of tien geleden voor de rechtbank in Utrecht als advocaat optrad, overkwam mij het volgende. De rechter was bezig mijn cliënt vragen te stellen, die door mijn cliënt wat zenuwachtig werden beantwoord. Plotseling hief de magistraat beide armen ten hemel en riep uit: ‘Maar meneer, zó bedoelde ik het niet, ik kan u ex imo pectore verzekeren dat ik aan uw goede trouw niet twijfel!’ Op dat moment boog de cliënt zich stomverbaasd naar mij over en vroeg: ‘Meneer Van Schellen, wat bedoelt de rechter?’ Gelukkig had ik een gymnasiumopleiding gevolgd en zei ik: ‘De rechter bedoelt, dat hij u uit de grond van zijn hart verzekert dat hij u te goeder trouw acht!’. Waarop de cliënt mij - naderhand - vroeg: ‘Als de rechter dat bedoelt, waarom zegt hij dat dan niet?’ Op die vraag moest ik het antwoord schuldig blijven, want ook ik vroeg mij af, waarom het nodig was in de tegenwoordige tijd nog Latijn te spreken.

Al veel langer had ik het idee, dat de taal in het rechtsbedrijf een eigenaardig fenomeen is, en dat daar van alles aan de hand is wat eigenlijk nadere beschouwing zou verdienen - gesteld dat je er de tijd voor had!

De eerste kennismaking

Eigenlijk is mijn verbazing al begonnen toen ik in 1973 als stagiair de Haagse advocatuur binnenkwam. Het spreken tussen advocaten was nog betrekkelijk gewoon, maar zodra er brieven geschreven werden veranderde dat op slag, en vooral als die brief aan een andere advocaat werd gericht. Ik wist al, dat een brief aan een mede-advocaat opende met Geachte Confrère, maar in mijn onnozelheid ging ik verder: ‘In deze zaak bericht ik U (enz.)’.

Een ervaren secretaresse wees mij er minzaam op, ‘dat dit zo niet kon, dat was te gewoon’. Je moest schrijven: ‘In opgemelde zaak’ of (beter nog) ‘in nevenvermelde aangelegenheid’. Ook mocht een brief niet zomaar met ‘Hoogachtend’ eindigen, maar daar moest onder staan ‘Hoogachtend, Uw dienstwillige confrère’, desnoods afgekort tot ‘Uw dw. cfr.’. Werd de brief aan een vrouwelijke advocaat gericht - want die had je óók -, dan moest de brief gericht worden aan de ‘Weledelgestrenge Vrouwe’ Mr. X. Altijd moest ik dan denken aan een prinses in een middeleeuws kasteel, en veel minder aan (gewoon) een medewerkster op een volledig geautomatiseerd en gecomputeriseerd modern advocatenkantoor!

Het is meen ik Godfried Bomans geweest, die eens zijn verbazing heeft uitgesproken over het feit dat kleuters van vier jaar in Rome toch al vloeiend Italiaans kunnen spreken. Zo heb ik mij jarenlang verbaasd over de snelheid, waarmee jeugdige stagiairs op advocatenkantoren zich het ‘Haagse jargon’ eigen weten te maken.

Na amper twee weken schrijft hij al, dat hij de wederpartij ‘reeds nu voor alsdan in gebreke stelt’, en kan hij zijn geachte confrère ‘nog slechts een kort peremptoir uitstel verlen’. De ‘clubkleuren’ worden snel aangeleerd, en op het kantoor van de landsadvocaat wordt de jongeren bliksemsnel bijgebracht, dat men niet ‘U’ schrijft, maar Gif. ‘Geachte Confrère, kunt Gij mij reeds nader berichten omtrent mijn voorstel dd. (etc.)?’

De advocatenstijl is traditioneel sterk met Franse woorden doorspekt: ‘Geachte Confrère, wilt U mij nog een kort peremptoir uitstel permitteren? Ik realiseer mij het bref-délai-karakter van de onderhavige procedure, maar onder referte aan onze eerdere correspondentie (enz.)’. Deze termen smeken als het ware om enigszins geaffecteerd uitgesproken te worden, en vaak gebeurt dat ook. Jonge stagiairs - maar óók sommige secretaressen - leven zich met een zeker welbehagen uit in dit keurige idioom. Dat is overigens allemaal nog tamelijk onschuldig, zolang het binnen de eigen kleine kring blijft.

Procedures met stortvloed

Anders wordt het, als de correspondentie tussen de advocaten niets oplevert en er geprocedeerd moet worden. Te vrezen valt namelijk dat de gewone modale burger vanaf dat moment totaal het spoor bijster raakt in het koortsig oerwoud van technische vaktermen dat dan de kop opsteekt. Betreft het een requestprocedure, dan valt het nòg mee, al zal Jan Modaal allicht beseffen dat hij diep door de knieën moet, als zijn advocaat al zijn verzoekschrift begint met: ‘Geeft eerbiedig te kennen’, en eindigt met de zinsnede: ‘'t welk doende ik de eer heb van u Edelachtbare de dienstwillige dienaar te zijn’. Dat laatste wordt - begrijpelijkerwijs - veelal afkort tot: ‘Van U E.A de Dw.’ (enz.). Gelukkig heeft nog nooit een cliënt mij gevraagd wat die afkorting eigenlijk precies betekent! Dit soort frases hoort naar mijn mening niet thuis in een wereld, waar het heel gewoon het werk van de rechter is om bepaalde geschillen te beslechten.

Betreft het geen request- maar een dagvaardingsprocedure, dan valt al gauw een hele stortvloed van moeilijke woorden over Jan Modaal heen. Ik herinner mij een cliënt, die bij mij kwam met een brief van een advocaat, die dreigde hem ‘rauwelijks’ te dagvaarden; de cliënt vreesde bij die term allerlei vormen van lichamelijk geweld, maar ik kon hem geruststellen: dit betekende alleen ‘zonder nadere waarschuwing’, in dit verband een volstrekte ‘routineterm’. Een routineterm die overigens - maar dit terzijde - nogal eens zijn angel kwijtraakt door de veel voorkomende typefout: ‘nauwelijks’!

Toppunt: procestaal

Het gewone burgerlijk recht en handelsrecht is al ruimschoots voorzien van moeilijke woorden (ik noem er een paar: beneficiaire aanvaarding, executeur-testamentair, provisionele bewindvoerder, hereditatis petitio, fideïcommis de residuo, consignatiekas, sequestratie, gedepossedeerde, homologatie van een akkoord in faillissement, echtscheidingsconvenant, een wissel die van non-acceptatie is geprotesteerd). Toch spant het procesrecht qua ‘geheimtaal’ de kroon. Het begint

[p. 35]

er al mee, dat de advocaat die ‘conclusie neemt’ er juist een indient. Dan zijn er beslagen in veel varianten: conservatoir, revindicatoir, vexatoir, executoriaal, maritaal (niet: martiaal). Een expeditie van een vonnis wordt niet getransporteerd, en de grosse van een vonnis hoeft helemaal niet omvangrijk te zijn. Een gratis-admissie- request voor een prodeo-cliënt is hem wellicht duidelijk, maar wat te denken van een procesrechtelijk rariteitenkabinet als bijvoorbeeld: de schadestaat-procedure, antidotale requesten, comparities, akte tot anticipatie, akte tot referte, verval van instantie, renvooi-procedures, rogatoire commissies, request-civiel, incidentele conclusies, de procedure-‘en désaveu’, het beroep op ‘de onsplitsbaarheid van het aveu’ en de exceptio plurium litisconsortium? De modale cliënt die zonder deugdelijke rechtsbijstand dit labyrint binnentrekt, is reddeloos verloren. Gelukkig is bij de rechtbank een advocaat verplicht, zodat de cliënt in elk geval van zijn raadsman kan vernemen wat er te gebeuren staat. Vaak blijkt dat dan heel wat simpeler te zijn dan de indrukwekkende façade zou doen vermoeden!

Tot op zekere hoogte is in een wetenschap een zeker jargon vrijwel onvermijdelijk en in elk geval moeilijk uitroeibaar. Wat mij in het procesrechtvan-alle-dag echter altijd gehinderd heeft, is de plechtstatigheid van formulieren die men in dagvaardingen aantreft. Voor een deel komt dit door het gebruik van oude zogenaamde Formulierenboeken, waarin al sinds jaar en dag tientallen voorbeelden van dagvaardingen en requesten worden verzameld. Die dagvaardingen worden vervolgens op de grote kantoren als ‘model’ gebruikt, die bij generaties van jonge stagiairs van hand tot hand gaan zonder dat ooit iemand er iets aan durft te veranderen (‘met dit model is het immers altijd goed gegaan?’).

Een ‘alledaagse’ scheiding

Een nog altijd regelmatig gebruikt model van een echtscheidingsdagvaarding klinkt bijvoorbeeld aldus:

Heden, ten verzoek van A, wonende (-), te dezer zake domicilie kiezende te B ten kantore van de advocaat en procureur Mr. C. die door mijn requirante tot procureur wordt gesteld om als zodanig voor haar met het recht van substitutie in rechte te occuperen, heb ik, deurwaarder (D), deurwaarder



bij de Arrondissements-Rechtbank te (E), wonende en kantoorhoudende aldaar aan de (-), gedagvaard: F, wonende (-), aldaar te zijnen woonhuize mijn exploit doende, sprekende met en afschrift dezes latende aan (G), om op (datum) des voormiddags om 10 uur niet in persoon, doch vertegenwoordigd door een procureur te verschijnen ter terechtzitting van de Arrondissements-Rechtbank te (H), alsdan aldaar gehouden wordende in het Paleis van Justitie aan de Prinsengracht (-), TENEINDE alsdan namens mijn requirante als eiseres tegen de geïnsinueerde voornoemd als gedaagde te horen eis doen en concluderen dat aangezien (pp. gehuwd zijn, kinderen hebben, het huwelijk duurzaam ontwricht is)... MITSDIEN het der Rechtbank behage bij vonnis, zo mogelijk uitvoerbaar bij voorraad, (1e) de echtscheiding tussen pp. uit te spreken, (2e) gedaagde te veroordelen (volgt reeks verlangens)... Met BEVEL op gedaagde om mede te werken aan scheiding en deling van de gemeenschap waarin pp. zijn gehuwd, en met MACHTIGING OP EISERES om dit vonnis ten laste van de gedaagde op de minuut en zonodig met inschakeling van de gewapende macht te executeren.

Tot zover dit stokoude dagvaardingsmodel, dat ik nog in de jaren zeventig herhaaldelijk ben tegengekomen. Vooral het woord executeren aan het eind van de dagvaarding miste zijn uitwerking niet, en menig echtgenoot die een dergelijk exploit kreeg uitgereikt, moet wel gedacht hebben dat nu zijn laatste uur geslagen had!

Het kan nauwelijks verwondering wekken, dat een procedure die op deze archaïsche wijze wordt ingeleid ook gemakkelijk kan leiden tot archaïsch geformuleerde vonnissen. Ook vonnissen worden immers volgens een ‘model’ gemaakt, en hoe traditioneler de instelling, des te groter is de kans dat voorbeelden uit grootvaders tijd nog altijd opgeld doen.

Ik wil er overigens wel op wijzen, dat veel rechtbanken in de jaren zeventig op veel modernere modellen zijn overgestapt (want die zijn er óók!), zodat een generaliserende klacht aan het adres van de rechtbanken bepaald onterecht zou zijn. Ook diverse advocatenkantoren munten uit door modern, zakelijk en eigentijds taalgebruik. Als ik hier klaag, dan is dat over restanten uit het verleden, die hier en daar nog spookachtig blijven rondwaren.

Het goede voorbeeld

Maar ik wil het nu hogerop zoeken, ik wil het verder hebben over de Hoge Raad. Die vervult immers in hoge mate een ‘modelfunctie’ in de Nederlandse rechterlijke macht: de lagere rechters richten zich naar het voorbeeld dat de Hoge Raad geeft.

Nog niet zo heel lang geleden waren de arresten van de Hoge Raad geschreven in de ‘indirecte rede’ (‘overwegende, dat...’). Het leek wel of het de kunst was het hele arrest in één lange zin te persen, dit met behulp van vele tussenzinnen. Alleen wie zich op het gymnasium vertrouwd had gemaakt met de ingenieuze stijl van Sallustius en Tacitus kon daar aardigheid in hebben. De omslag kwam in 1977, toen de Hoge Raad overstapte op de ‘directe rede’.

Sindsdien is een algehele verzakelijking opgetreden, compleet met tussenkopjes en nummers bij de rechtsoverwegingen.

Dat is een geweldige stap vooruit geweest; hier werd gebroken met een

[p. 36]

huisstijl die op een bijna 140-jarige traditie kon bogen. En toch ben ik nog niet tevreden! Dat komt, omdat er vooral sinds juni 1982 toch weer archaïsch taalgebruik in de overwegingen van de Hoge Raad is geslopen, ondanks de ‘directe rede’. Er worden weer ouderwetse woorden gebruikt, en de zinsbouw is soms weinig transparant doordat veel te veel informatie in één volzin wordt gepropt. Laat ik concreet worden. Woorden als: ‘mitsdien moet in de onderhavige zaak naar luid van art. X worden aangenomen’, maken op mij een ouderwetse indruk. Toch worden die woorden nog steeds frequent gebruikt. Ik noem het volgende rijtje antiquiteiten: in voege als voormeld, in dier voege, op de voet van, vorenbedoeld arrest, in 's-Hogen Raads arrest d.d. X, alsdan geldt vooreerst, Gelijk 't Hof te dezen (of te dier zake) overweegt, het vooroverwogene brengt mee dat vorenstaand argument mitsdien faalt. Ook woorden als nevens en nopens duiken weer op. Er is sprake van een genoegzame adstructie, der partijen domicilie was in Gent gelegen, evenbedoeld Raadsbesluit houdt in dat (-), en voor de onderwerpelijke bedrijfsruimte geldt die en die huurprijs.

Niet jaloers op anderen

Ik zal u niet met voorbeelden vermoeien, ik hoop u duidelijk te hebben gemaakt, dat het taalgebruik van de Hoge Raad nog altijd buitengewoon lastig is en menig student haast tot wanhoop brengt. Ik geloof dat het moderner kan, al pleit ik natuurlijk niet voor het modieuze jargon van de welzijnswerker (‘in deze optie past een geïntegreerde en structurele aanpak van een stuk communicatieproblematiek’).

Ook ‘Haagse’ zinsneden als: ‘het optimaal functioneren van de interdepartementale participatie-projectgroep’ zie ik niet zitten (om op mijn beurt maar eens een modern cliché te gebruiken!). Wij leven helaas in een tijd waar men zich - óók aan de basis van de samenleving - graag groter voordoet dan men is. Er is bijna geen vereniging meer, of hij verheft zich in de publiciteit tot een ‘platform’, en de consument vindt het heel gewoon om in de ‘Hi-Fi’-winkel zonder blikken of blozen de meest gecompliceerde termen te hanteren: zo hoorde ik laatst een verder volstrekt normaal ogende man vragen om een compactdisc-speler met ‘digitaal-analoogconverter-systeem’, voorzien van ‘autodelay’ en ‘shuffle-play’. Die bestelling dwong respect af, en misschien is het wel zo dat dure woorden een onmisbaar instrument zijn bij het uitleven van een distinctiedrift die van alle tijden is. In taal blaast men zichzelf op, wil men imponeren.

Alleen: de rechter mag dit spel mijns inziens niet meespelen, rechtspraak moet voor iedereen toegankelijk zijn en mag qua taalgebruik niet ingewikkelder zijn dan een hoofdartikel in de NRC. Al leven wij in een tijdsgewricht van gezwollen taalgebruik, de rechter moet daar juist niet aan meedoen.

En zeker de Hoge Raad moet daar niet aan meedoen. Het is welhaast ‘communis opnio’ in de huidige rechtswetenschap, dat de jurisprudentie van de Hoge Raad inhoudelijk over het algemeen op een zeer hoog niveau is aangeland. Waarom, zo vraag ik, zoekt zij haar kracht dan (mede) in uiterlijk vertoon?

Ik zou het nog ànders kunnen formuleren: de rechtstaat bij de Hoge Raad heeft eigenlijk de toga nog aan. Het is mijn overtuiging, dat die rechtstaal zonder toga niets hoeft in te boeten aan begrijpelijkheid, duidelijkheid en zeggingskracht. Integendeel!