Onze Taal. Jaargang 55

[p. 18]

Van Woord tot Woord
Scharensliep, blijf bij je stiel

Marlies Philippa

Bijzonder is een beetje bijzonder. Je zegt bie- (en soms be-), maar je schrijft bij-. Hoe kan dat zo gekomen zijn? En wat is nou het meest bijzonder, de spelling bij- of de uitspraak bie-? Het had immers bezonder moeten zijn! Gemakkelijk aan de spelwijze is wel, dat je er onmiddellijk de etymologie uit kunt distilleren: bijzonder is een samenstelling van bij en zonder. De betekenis van bijzonder heeft te maken met het ‘zonder’ zijn, met het ‘alleen’, het ‘apart’ staan, met ‘afzonderlijk’ en ‘inzonderheid’.

In het Middelnederlands werd ‘bijzonder’ gespeld als bisonder of besonder. Bi is de oude vorm van ons voorzetsel bij. Bi met een langgerekte i. Zo'n lange i is - als er de klemtoon op viel - in de meeste woorden van het Standaardnederlands en van veel Nederlandse dialecten een tweeklank geworden, een klank die bestaat uit twee elementen.

Bliven werd blijven. De ontstane tweeklank spreken we uit als ei en we schrijven hem als i+j, als een zogenaamde ‘lange ij’. Deze ontwikkeling heeft niet in alle dialecten plaatsgevonden en ook niet in alle Standaardnederlandse woorden. Zo spreken we van scharensliep waar je scharenslijp of -slijper zou hebben verwacht. En stiel ‘beroep, ambacht’ - in plaats van stijl- is weliswaar een gewestelijk woord, maar wordt, naar ik meen, ook buiten het zuiden wel gekend in zegswijzen als ‘hij is kleermaker van zijn stiel’ en ‘dat is mijn stiel niet’.

Het toonloze lijk

Een klinker die binnen een woord of binnen een zin geen klemtoon krijgt, kan zijn klankkleur gemakkelijk verliezen en wordt dan toonloos. De uitspraak van banaan wordt benaan en die van politie peisie of zelfs pliesie. Het Middelnederlandse bicant/bicante/-bicans ‘bij het kantje af’, ‘bijna’ kon zich tot het wat ouderwetse bijkans ontwikkelen in de streken waar de klemtoon op de eerste lettergreep viel. Maar in de dialecten, waar het accent in dit woord achteraan kwam, is het bekant geworden. Een soortgelijk woordpaar vormen bijwerken en bewerken.

Een toonloze e wordt meestal gespeld met de letter e, maar niet altijd. In ‘misschien’ schrijven we hem met een -i- en in het achtervoegsel ‘-lijk’ met een -ij-. Dat achtervoegsel was trouwens oorspronkelijk identiek aan het zelfstandig naamwoord lijk. Een lieflijk meisje had een lieve gestalte. Lijk betekende gestalte, gedaante, lijf, lichaam. Een ‘lijkdoorn’, een likdoorn is een doorn in het vlees en een litteken, een ‘lijkteken’ een teken in het vlees, in het lichaam.

In lichaam zelf zit lijk ook opgesloten: lijk-haam, omhulsel van het lijf, van het leven. Haam betekende ‘omhulsel’ of ‘bedekking’. Hetzelfde haam/hem dat een onderdeel vormt van het woord hem-d. Ook een soort omhulsel, een bedekking. Grappig is, dat de Vlamingen het onderste een onderhemd noemen en wat daaroverheen komt een hemd, terwijl wij het hebben over een hemd met een overhemd. Wat moet je daar nu weer uit concluderen?

De betekenisverandering van lijk is niet zo moeilijk te verklaren. De dood is een taboe en voor een ‘dood mens’ zocht men een neutraal woord, waardoor de dood wat beter te verdragen zou zijn. Lijk was daar aanvankelijk heel geschikt voor. Later juist niet meer. Om lijk zelf ging een lijkgeur hangen. En nu zegt men vaak ‘het lichaam werd weggedragen’ als men het dode lichaam, het lijk bedoelt. Zo kunnen door eufemistisch gebruik de betekenissen van woorden veranderen.

Bij-zonder voorbeeld

De betekenissen. De woorden betekenis en betekenen zijn ontstaan uit een samenstelling van bi ‘bij’ en teken. Bi heeft in ‘betekenen, beginnen, behagen, beklijven, bekwaam, etc.’ zijn oorspronkelijke inhoud en nadruk verloren en is een eenvoudig voorvoegsel geworden. Een dergelijk proces is aan de gang in bij voorbeeld. Iedereen zegt bevoorbeeld (of zelfs ‘bevoorbeld’), omdat in de combinatie bij-voorbeeld de klemtoon op -voor- ligt en niet op de eerste en de laatste lettergreep. We schrijven de -ij- wel, want het verband tussen het voorzetsel en het bijbehorende zelfstandig naamwoord is nog heel duidelijk. Maar het wordt steeds gebruikelijker om de twee woorden aan elkaar te schrijven en bij- gaat zo de richting uit van een voorvoegsel.

Met dit al is het bijzondere van bijzonder nog niet opgeklaard. De spelling is een beetje raar, maar dat is die van -lijk ook. En eigenlijk is die spelling minder gek dan die van misschien, dat uit mach-schien (= mag geschieden ‘kan gebeuren’) is ontstaan.

De uitspraak daarentegen is veel opmerkelijker. In het Middelnederlands al spelde men besonder en ook 17e- en 18e-eeuwse Hollandse literatoren als Roemer Visscher, Bredero, Hooft en Lambert ten Kate schreven besonder of bezonder. De -ie- in biezonder valt dus moeilijk te verklaren als een overblijfsel van een oudere uitspraak, zoals dat in scharensliep en stiel het geval is.

In een artikel van 25 jaar geleden ontvouwt de taalgeleerde Heeroma zí́jn theorie over deze -ie-. Uit iedere klinker kan een toonloze e ontstaan als die klinker geen nadruk krijgt. Dat is een duidelijk feit. Volgens hem nu kan omgekeerd uit zo'n toonloze e, als die wat sterker benadrukt wordt, weer iedere mogelijke klinker ontstaan. Als voorbeelden noemt hij o.a. Machiel uit Michiel, katoen uit het Middelnederlandse cottoen, dominee uit domine en ledikant (vroeger ledekant) uit het Franse lit de camp ‘veldbed’.

Bina biezonder

Heeroma denkt, dat er ook bij biezonder sprake is van zo'n versterkte klinker, ontstaan uit een toonloze e. Dat lijkt mij niet onwaarschijnlijk. Maar dat de -z- bij het ontstaan van biezonder ook nog een belangrijke rol heeft gespeeld, wat Heeroma aanneemt, geloof ik niet zo erg. Hij gaat ervan uit dat een grote nadruk op de tweede lettergreep de z heeft versterkt, waardoor de -ie- ontstond. Onzin! Dan zouden we ook giezond en giezonder hebben gehad. Volgens mij ligt de oorzaak uitsluitend

[p. 19]

in het opkomen bij bezondervan een nevenaccent, wat bij gezond(er) niet is gebeurd. Juist door de betekenis van bijzonder wordt het woord vaak overdreven uitgesproken en bij een wat overdreven uitspraak kan gemakkelijk een nevenaccent ontstaan met een daarbijbehorende versterking van de toonloze e.

In bepaalde kringen schijnt een ander woord dezelfde richting als biezonder op te gaan. K. Luyckx hekelt in de Humo van 28 november jl. het slechte Nederlands van de BRT in schoolradiouitzendingen. Eén van zijn vele voorbeelden betreft de ‘idioot-precieuze’ uitspraak van bijvoorbeeld: bivoorbeeld. Gezien biezonder niet zo bijzonder, vind ik. Maar met de voorspelling die hij aan het eind van zijn stukje doet, kan ik in het geheel niet meegaan. Die klopt niet met de klemtoonvoorwaarde. Hij acht het heel goed mogelijk, dat binnen ‘een decennia (?! - MP.) een zonderling op het idee zal zijn gekomen om voortaan maar liever bina in plaats van bijna te zeggen en dat deze nieuwe preciositeit op haar beurt in brede kring navolging vindt...’. Dat moet wel een heel biezondere zonderling zijn.