Onze Taal. Jaargang 55

[p. 8]

Hypercorrecte klinkerverlenging
Een voorbeeld van dialectonderzoek

A.C.M. Goeman, P.Th. van Reenen - Vakgroep Algemene Taalwetenschap, Vrije Universiteit Amsterdam

Sinds kort is aan de Afdeling Dialectologie van het P.J. Meertens-Instituut van de Koninklijke Academie van Wetenschappen en de Vakgroep Algemene Taalwetenschap aan de Faculteit der Letteren van de Vrije Universiteit een omvangrijk onderzoek van start gegaan naar klank- en vormeigenschappen van Nederlandse dialecten. De bedoeling van het onderzoek is een gemakkelijk toegankelijke gegevensbank aan te leggen van deze eigenschappen, zoals ze zich in een groot aantal dialecten manifesteren.

Daarbij gaat het uitdrukkelijk alleen om verschillen in klanken en vormen: Wat is de klinker in woorden met een ui zoals huis: oe, uu, ui of nog wat anders? En is het meervoud van appel: appels of appelen? Lexicale verschillen worden niet onderzocht. Het gaat er niet om te weten waar Het doet zeer gezegd wordt en waar Het doet pijn. Ook syntactische verschillen zoals Ik heb een lekke band en Ik heb de band lek blijven buiten beschouwing. Een van de belangrijkste doelstellingen van het onderzoek is na te gaan wat er in ons taalgebied gebeurd is, uitgaande van het Westgermaans, de gereconstrueerde taal van, naar men aanneemt, 2000 jaar geleden.

Nederlands repertoire

In een klein gebied als Nederland en Vlaanderen komen naast de standaardtaal zeer veel andere taalvarianten voor. Deze varianten worden in grote delen van het taalgebied dialecten genoemd, maar ook wel, vooral in de grote steden en West-Nederland, als ‘plat’ aangeduid. Dit verschil in terminologie duidt op een verschil in waardering bij de sprekers. Dialectspreken wordt vaak tot op zekere hoogte als officieel aanvaardbaar beschouwd, plat-praten niet. Vanuit het onderzoek naar klank- en vormeigenschappen is het echter niet zinvol een onderscheid te maken tussen plat en dialect. Beide typen taalvarianten zijn evenzeer de hedendaagse weerslag van het Westgermaans. In het vervolg zullen wij alleen de term dialect gebruiken. Binnen Nederland zijn, afgezien van het Friese gebied, zo'n 390 dialecten uitgezocht voor onderzoek.

Om het taalmateriaal te verzamelen zoeken veldwerkers de dialectsprekers thuis op. Een lange lijst van woorden wordt afgewerkt en de antwoorden in dialect worden met behulp van een bandrecorder op band vastgelegd. Op die manier worden vaak onbedoeld ook het gezang van jaloerse parkieten en kanaries, hondengeblaf en lawaai van voorbijdenderend verkeer meegeregistreerd. Ook vermoeden wij inmiddels over een representatieve steekproef aan Nederlands slaand uurwerk te beschikken. Alleen de dialectvormen worden vervolgens van de band getranscribeerd door middel van een speciaal notatiesysteem en opgeslagen in de computer.

Hieronder willen we een indruk geven van wat het onderzoek aan wetenschappelijke resultaten kan opleveren. Dat doen we door een tot nu toe onbekend gebleven verschil in klinkerlengte te onderzoeken. Daarbij zullen we ook laten zien wat de rol is die hypercorrecties kunnen spelen.

Uniek onderzoek

Er zijn verschijnselen in Nederlandse dialecten die met de tot nu toe gebruikelijke wijze van werken vrijwel niet beschreven kunnen worden en die daarom nooit bestudeerd zijn, te meer omdat ze ook niet in de standaardtaal voorkomen. Zo'n verschijnsel is het optreden van klinkerverlenging in de derde persoon enkelvoud en het voltooid deelwoord, als men deze werkwoordsvormen vergelijkt met die van de onbepaalde wijs. In de derde persoon enkelvoud en het voltooid deelwoord zegt men dan bijvoorbeeld hij gaaat in plaats van hij gaat. We onderscheiden vier groepen werkwoorden (we gaan niet in op het probleem dat de verlengde klinker soms verschilt van de klinker van de stam van de onbepaalde wijs).

Verlengde klinkers worden nog sporadisch aangetroffen in ouder dialectmateriaal. In het materiaal voor de Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND) komt bijvoorbeeld tweemaal hij loopt voor naast eenmaal lopen. Voor elk onderzocht dialect kan dus tweemaal worden vastgesteld of de klinker in hij loopt langer is dan de klinker in lopen. Er zijn dan per onderzocht dialect drie mogelijkheden: de twee klinkers kunnen langer zijn, een van beide klinkers is langer of geen van beide klinkers is langer. De RND bevat geen dialectkaarten betreffende dit probleem. Wij hebben daarom zelf het resultaat van ons onderzoek naar klinkerlengte in de RND-gegevens weergegeven op kaart 1. Elk rondje stelt een dialect voor. Is een rondje geheel of gedeeltelijk zwart, dan is hij loopt er twee- of eenmaal geregistreerd met een langere klinker dan lopen.

Op kaart 1 staan ongeveer 200 dialecten. Voor elk dialect zijn twee vergelijkingen gemaakt, dus in totaal ongeveer 400.

Het is opmerkelijk dat op kaart 1 het zwart in de rondjes nogal willekeurig over de dialecten verdeeld lijkt. Als dat zo is, dan is er tussen de dialecten

Stam van de onbepaalde wijs bestaat uit of eindigt op:	‘Normaal’	Verlengd	Verlengd
halfvocaal	draaien	hij draaait	gedraaaid
stemhebbende medeklinker	beven	hij beeeft	gebeeefd
stemloze medeklinker	lopen	hij looopt
een lettergreep	gaan	hij gaaat

Opmerking. Bij werkwoorden van het type draaien horen ook werkwoorden als rijden, waar de d vaak wegvalt: rijen.

[p. 9]

Aantal gevallen klinkerverlenging in maximaal 2 gevallen: hij loopt
○ 0 ◑ 1 ● 2

onderling van enige geografische samenhang in klinkerverlenging in hij loopt ten opzichte van lopen geen sprake. De vraag rijst dan of verschil in klinkerlengte wel een dialectisch probleem is en niet het gevolg is van een toevallig wel eens wat langer uitgesproken klinker. Wij menen dat hier toch sprake is van geografische samenhang tussen dialecten, maar dat met het karteren van slechts twee vormen per dialect die samenhang niet goed zichtbaar kan worden.

Gesteld dat in een geografisch samenhangende groep dialecten in 10% van de onderzochte vormen klinkerverlenging optreedt in hij loopt ten opzichte van lopen, dan volgt daaruit dat van de 100 geografisch samenhangende dialecten slechts 20 van de 2 × 100 vormen met verlengde klinker aangetroffen kunnen worden. Met andere woorden, het staat bij voorbaat vast dat slechts in hooguit 20 van de 100 dialecten klinkerverlenging zal voorkomen. Aan de andere 80 dialecten waarin klinkerverlenging had kunnen optreden valt niets te zien. Voor wat betreft kaart 1 betekent deze redenering dat daarop slechts een klein deel van de dialecten waarin klinkerverlenging had kunnen optreden ook als zodanig gekarteerd is.

Als onze redenering juist is, dan rijzen ten aanzien van klinkerverlenging twee vragen: Kan waarschijnlijk worden gemaakt dat het inderdaad om een dialectverschijnsel gaat? En zo ja, hoe kan dat worden bewezen?

Wat is hypercorrectie?

Waarom zouden sprekers ertoe neigen zo nu en dan de klinker in werkwoordsvormen als hij loopt (of gebeefd) te verlengen? Zo'n situatie zou zich kunnen voordoen op grond van een zekere mate van onzekerheid bij de sprekers. Het zou kunnen zijn dat sprekers weliswaar het idee hebben dat er een lengteverschil behoort te zijn tussen de onbepaalde wijs enerzijds, en de derde persoon enkelvoud of het voltooid deelwoord anderzijds, maar dat ze niet geheel zeker zijn waar nu de langere en waar de kortere klinker terecht moet komen. Op grond van eerder en eigen onderzoek weten we dat klinkerverkorting ook voorkomt. In veel Oostnederlandse dialecten kan de klinker in de derde persoon enkelvoud (en in het voltooid deelwoord) soms korter zijn dan in de onbepaalde wijs. Wij vermoeden nu dat juist in deze dialecten vergissingen voorkomen. In de meeste westelijke dialecten - waar de klinker in de derde persoon (en het voltooid deelwoord) niet korter pleegt te zijn dan in de onbepaalde wijs - zal verlengen in plaats van verkorten niet kunnen voorkomen. Alleen wanneer sprekers niet zeker zijn of ze hun klinkers moeten verlengen of verkorten, zullen ze dus neigen tot omkering.

Zo'n omkering heet wel een hypercorrectie. (Een van de bekendste voorbeelden van een hypercorrectie is evenveel dan. Wie erg zijn best moet doen om nooit groter als te zeggen, heeft ook moeite met evenveel als. Het verwondert dan ook niet dat evenveel dan tot in de krantetaal is doorgedrongen.) Het is goed denkbaar dat een hypercorrectie zo vaak wordt gezegd dat het in een dialect raakt ingeburgerd. Dan mag in zo'n dialect naast klinkerverkorting in de derde persoon (en in het voltooid deelwoord) ook wel eens klinkerverlenging optreden, al dan niet aan nadere regels gebonden.

We hebben nu als hypothese dat klinkerverlenging een dialectisch verschijnsel is dat samenhangt met klinkerverkorting. Een mogelijke verklaring voor de zwarte rondjes op kaart 1 is dat we te maken hebben met dialecten waar klinkerverkorting in de derde persoon (en in het voltooid deelwoord) optreedt. Omdat de sprekers aarzelen over het lengteverschil neigen ze ertoe de zaken om te keren en verlengen ze soms de klinker. Aangezien klinkerverkorting van de derde persoon enkelvoud en het voltooid deelwoord het uitgangspunt is, verwachten we echter dat de klinkerverlenging minder vaak zal optreden dan klinkerverkorting. Ook verwachten we dat klinkerverlengingen vooral zullen optreden in oostelijke dialecten.

Opzet en werkwijze

Hoe kunnen we nu onze hypothese toetsen? Zoals al gebleken is, bevestigt kaart 1 onze verwachtingen niet, maar kaart 1 was ook gebaseerd op te weinig gegevens per dialect. Er zijn echter betere toetsingsprocedures beschikbaar. Allereerst zullen we vaststellen of klinkerverlenging inderdaad vooral in het oosten optreedt (m.a.w. of kaart 1 dus misleidend is). Ook gaan we na of klinkerverlenging inderdaad minder frequent is dan klinkerverkorting.

Om vast te stellen of klinkerverlenging in een dialect optreedt kunnen we ons niet baseren op twee gegevens per dialect zoals in kaart 1 is gebeurd. Dat hoeft ook niet, want we kunnen dankzij onze eigen materiaalverzameling beschikken over maximaal 80 gegevens per dialect. Aangezien op het ogenblik (mei 1985) 52 dialecten op de computer beschikbaar zijn, kunnen we maximaal 80 maal een derde persoon enkelvoud of een voltooid deelwoord vergelijken met de corresponderende onbepaalde wijs. Dat geeft totaal 52×80=4160 resultaten. Er ontbreken er echter om allerlei redenen 524, dus totaal gaat het om 3636 vergelijkingen.

In de eerste plaats hebben we beke-

[p. 10]

Percentage klinker-verlenging in 3e persoon enkelvoud en voltooid deelwoord ten opzichte van onbepaalde wijs (3636 gevallen)
○ 0-4% ◔ 5-9% ◑ 10-14% ◕ 15-19% ● 20-27%

ken of en in welke mate klinkerverlenging in de dialecten plaatsheeft. Het percentage klinkerverlenging in de derde persoon enkelvoud en voltooid deelwoord is aangegeven op kaart 2 in intervallen van procenten. Enige verschillen tussen kaart 1 en kaart 2 springen onmiddellijk in het oog. Op kaart 1 is een groot aantal dialectplaatsen te zien, op kaart 2 veel minder. Desondanks geeft kaart 2 een geografisch samenhangend patroon, en kaart 1 niet.

Het hoogste percentage klinkerverlenging op kaart 2 is 26%. Het gebied waar klinkerverlenging met meer dan 10% voorkomt bestaat uit de Betuwe en oostelijk Zuid-Holland. In de rest van Zuid-Holland (behalve de eilanden) is klinkerverlenging marginaal aanwezig of verwaarloosbaar. Voor andere gebieden moeten we over gegevens van meer dialecten beschikken, al suggereert het zwart uit Utrecht op de kaarten 1 en 2 dat ook hier wel eens klinkerverlenging zou kunnen voorkomen. (Zouden we in onze eigen materiaalverzameling alleen naar hij loopt en lopen gekeken hebben, dan hadden we verlenging gevonden in Deil, Heikop en Lent. Opmerkelijk is dat op kaart 1 hier in de wijde omtrek geen klinkerverlenging te bekennen is.)

Uiteindelijke conclusie

De conclusie die we mogen trekken is dat klinkerverlenging in de derde persoon en het voltooid deelwoord in een geografisch samenhangend oostelijk gebied optreedt. Dat is precies wat onze hypothese voorspelt. Uit onze gegevens blijkt ook - in een ander onderzoek hebben we dat precies berekend - dat klinkerverkorting in de oostelijke dialecten veeleer regel is en klinkerverlenging uitzondering. Er lijkt dus de volgende samenhang te zijn: klinkerverlenging is het gevolg van hypercorrecte klinkerverkorting in oostelijke dialecten.

Onze conclusie laat de mogelijkheid open dat klinkerverlenging soms speciaal aan bepaalde werkwoorden gebonden kan zijn. Zo iets lijkt bijvoorbeeld tot op vrij grote hoogte in Den Briel aan de hand, maar wij werken dat punt hier nu niet verder uit.

Ten slotte kan ook de klankstructuur van het werkwoord een rol spelen. Als we de werkwoorden opdelen in vier groepen, zoals we aan het begin van dit artikel hebben gedaan, en we bekijken per groep de mate van klinkerverlenging, dan vinden we de volgende verdeling over de groepen:

Bij werkwoorden van het type 2 en 3 kan de frequentie van de klinkerverlenging in verband worden gebracht met klinkerverkorting. In ons materiaal hebben we namelijk kunnen vaststellen dat klinkerverkorting het meest optreedt bij werkwoordstammen die eindigen op een stemloze medeklinker, het minst bij werkwoordstammen op een stemhebbende medeklinker. Oostelijke dialectsprekers hebben dus de neiging stamklinkers bij voorkeur te verlengen in werkwoorden waarin klinkerverkorting het minst voorkomt. Doordat bij deze werkwoorden klinkerverkorting relatief weinig optreedt, voelen sprekers zich hier kennelijk het minst zeker en liggen de hypercorrecties in de vorm van klinkerverlengingen het meest voor de hand.

waarbij de stam van de onbepaalde wijs bestaat uit of eindigt op een	vormen van het type		De klinker van de stam is verlengd in
stemhebbende medeklinker	hij beeft (gebeefd)	(=4,5%)	79 van de 1770
stemloze medeklinker	hij loopt	(=2,2%)	24 van de 1116
lettergreep	hij gaat	(=1,1%)	2 van de 184
halfvocaal	hij draait (gedraaid)	(=7,4%)	42 van de 566
			147 van de 3636
			werkwoorden (=4,0% gemiddeld)