Onze Taal. Jaargang 54

Kommaperikelen

Gerard Veldman - ex-leraar Nederlands, Alkmaar

Met behulp van leestekens brengen wij overzicht aan in de geschreven taal. Zij zijn de onontbeerlijke bakens in de accent-, intonatie- en pauzeloze woordenbrij die zonder hen op het papier (of scherm) zou verschijnen. Het is vooral de komma die een belangrijke rol speelt bij het juist interpreteren van geschreven teksten, omdat dit pauzeteken de grenzen afbakent van zinsdelen en zinsdeelstukken.

Nu overkomt het me bij het lezen van teksten vaak dat ik juist door een komma op het verkeerde been word gezet. Dat kan natuurlijk aan mezelf liggen. Iedere lezer heeft immers zijn eigen verwachtingspatronen en associaties waarmee hij een tekst te lijf gaat. Het kan echter ook zo zijn dat de oorzaak van de communicatiestoornis te wijten is aan de onzorgvuldigheid van de schrijver. Nadere (taalkundige) analyse van zo'n zin kan dan uitsluitsel geven.

Ik nodig de lezers van Onze Taal hierbij uit om samen met mij drie zinnen onder de loupe te nemen.

Ik ben benieuwd of ze ook mèt mij vinden dat we de oorzaak van het misverstand in alle gevallen aan gene zijde van de pen moeten zoeken.

(1) ‘Ze hebben zich alleen bezig gehouden met de hoofdgroepen van de gezinshoofden en werkende kinderen (twintig percent van de totale beroepsbevolking onder de woonwagenbewoners) buiten het beeld gelaten.’

Hebben de Ze zich nu ook bezig gehouden met de werkende kinderen, zoals de eerste lezing doet vermoeden? Herlezing leert ons dat dat niet het geval is. De Ze hebben zich alleen bezig gehouden met de hoofdgroepen van de gezinshoofden, terwijl ze de werkende kinderen buiten het beeld hebben gelaten. Hier ontbreekt mijns inziens een komma vóór en. Dit type van kommaweglating komt veel voor. Blijkbaar vinden de scribenten dat komma en nevenschikkend voegwoord elkaar uitsluiten. Ik vermoed dat het taalonderwijs op school hier debet aan is.

Ook het verkéérd plaatsen van een komma kan roet in het lezerseten gooien, zoals ik ondervond met de volgende, vrij ingewikkelde zin. De lezer zette zich dus schrap.

(2) ‘Niet-Amerikaanse banken die dollarleningen hebben uitstaan, kunnen noch op de eigen centrale bank, noch op de nationale bank van de V.S. een beroep doen als zij in moeilijkheden raken, doordat rente en aflossingen op deze leningen niet worden betaald.’

Het venijn schuilt hier in de staart, namelijk na de laatste komma. Deze deed mij in eerste instantie geloven dat de niet-Amerikaanse banken geen beroep konden doen op enz. doordat rente en aflossingen niet werden betaald. Maar dat ging tegen mijn begrip van logica in. Dit zei me dat de banken in moeilijkheden raken doordat rente en aflossingen op deze leningen niet worden betaald.

Wanneer we zin 2 vergelijken met zin 2a

(2a) ‘We kunnen je niet helpen als je een fout maakt, doordat we op vakantie zijn.’

dan hebben we op het eerste oog te maken met hetzelfde zinstype, maar de schijn bedriege ons niet. In zin 2a bepaalt hetgeen na de laatste komma volgt het geheel vóór die komma. In zin 2 doet de laatste komma dat ook vermoeden, maar wijst de betekenis uit dat de ‘bepaling’ na de laatste komma slechts betrokken kan worden op het zinsdeel ‘als zij in moeilijkheden raken’.

Gezien de lengte van zin 2 was het begrijpelijk dat de schrijver door middel van een komma de taak van de lezer wat wilde verlichten. Helaas koos hij een erg ongelukkige plaats voor dit pauzeteken. Als hij hem had geplaatst tussen doen en als dan had hij mijns inziens de juiste verhoudingen weergegeven.

Ook in de laatste voorbeeldzin, zin 3, mankeert er iets aan het kommagebruik. Ik geef hem verder zonder commentaar.

(3) ‘De discussie over wie, wat en in welke vorm mag behouden zal, hopen wij, niet ten koste gaan van de vereiste aandacht voor personeel en studenten.’

Wat ik met deze komma-exercitie heb willen aangeven is dat onnauwkeurig kommagebruik de lezer behoorlijk kan dwarszitten. Mensen die dagelijks veel tekst moeten verwerken, moeten zo min mogelijk gehinderd worden door storende obstakels. Producenten van teksten zouden zich dat beter bewust moeten zijn. Een goede vuistregel lijkt me: bij twijfel geen komma plaatsen. Een komma blijft immers een hulpmiddel. Is hij afwezig dan zal in verreweg de meeste gevallen de betekenis van de zin uitkomst bieden.