Onze Taal. Jaargang 54

[p. 160]

De toren van Babel
Mooie woorden

H. Heestermans

De schrijfster Carry van Bruggen publiceerde in 1925 haar boek Hedendaags fetisjisme. De derde druk ervan verscheen in 1980 bij de uitgeverij Querido. Als ik me niet vergis, kunt u het in verscheidene goedkopere boekhandels voor een prijs beneden de tien gulden kopen. Ik raad u aan dat te doen. Het is een eigenzinnig, doorleefd boek over taal.

Er zijn geen lelijke maar ook geen mooie woorden, zo is haar opvatting: ‘De uit het woordgebruik blijkende innerlijke gesteldheid - en nooit de woorden op zichzelf - (bepalen) het mooivinden.’ (p. 207) Een paar bladzijden verder (p. 209) scherpt ze die uitspraak iets aan: ‘Wat een woord waard is, hangt er (...) voor een groot deel van af, wie het gebruikt.’

Plaatje

Ik ben het nog niet zo lang met haar eens. Een jaar geleden was ik ervan overtuigd dat sommige woorden me konden ontroeren of me een steek in mijn hart konden geven door hun afstotende uiterlijk of klank. Ik denk er nu anders over.

Vorig jaar moest ik in het herenprogramma Welingelichte Kringen een paar vragen beantwoorden over Van Dale elfde druk. De journalist Harry van Wijnen achtte het ongepast dat wij woorden als het plaatje hadden opgenomen. Plaatje dan in de zin van: het inkomensplaatje dat nog moet worden ingevuld. Dergelijke woorden hoorden naar zijn mening niet in een woordenboek als Van Dale thuis. Ik sputterde tegen, maar omdat ik gewoonlijk pas uren daarna op de goede argumenten kom, miste ik de meest afdoende reactie op zijn opmerking. ‘Hebt u vroeger op school geen kauwgomplaatjes gespaard (drie plaatjes van Ronald Reagan tegen één van Doris Day)? Vindt u dàt woord plaatje ook afzichtelijk?’ Waarschijnlijk - ach, was ik er maar opgekomen - zou het antwoord op de eerste vraag ja, op de tweede vraag nee zijn geweest. Kan plaatje (1) dan lelijk zijn en plaatje (2) niet?

Een gezellige slok

Ik werd er me enige tijd later pas goed van bewust dat niet de woorden zelf maar de sprekers en hun innerlijk bepalend waren voor de aantrekkelijkheid. Ik las in de NRC van 20 januari 1984 (als oude, trouwe abonnee zegt u natuurlijk het Handelsblad) de koptitel: ‘Een gezellige slok, een mooie dame en een goede sigaar: allemaal dingen die bij mij horen.’ Woorden van de autocoureur/koopman Tonio Hildebrand, die in de rubriek Een kwestie van geld zijn mening gaf over het leven en over geld. Zijn negentiende-eeuwse naamgenoot draaide zich om en ik voelde steken in mijn borst en slikte moeilijk. Waarom? Ik dacht: hoe komt iemand ertoe om in dit verband slok te zeggen en dame? Maar waren die woorden op zichzelf ongehoord?

Ik wilde er een stukje over schrijven. Nu is/schrijven de beste methode om te ontdekken dat je nog niet geformuleerde oordeel op te weinig of de verkeerde argumenten is gebaseerd. Op woorden als goed, gezellig, mooi, slok, dame en sigaar is niets aan te merken, realiseerde ik me. Het zijn in andere contexten normale, ordentelijke woorden. De ergernis wordt gewekt door de combinatie van de woorden waaruit de ‘innerlijke gesteldheid’ van de autocoureur spreekt. De ‘dame’ behoort kennelijk tot dezelfde categorie genotsmiddelen als ‘slok’ en ‘sigaar’. Dat gevoel wordt nog versterkt door de verwisselbaarheid van de bijvoeglijke naamwoorden. ‘Een goede slok, een gezellige dame en een mooie sigaar’, het maakt voor de strekking van de woorden volstrekt niets uit. De woorden hebben zich op een verkeerde manier ‘losgezongen’ van hun betekenis. Ze zijn nietszeggend.

Info en kortsluiten

Ik was opgelucht toen ik dit ontdekt had. Ik hoefde mij niet meer te ergeren aan woorden. Niet aan info voor ‘informatie’, niet aan logo voor ‘vignet’. Ik dacht aanvankelijk dat de slot-o mij afstootte. (Had men mij vroeger niet geleerd dat Bilderdijk de somberheid uitbeeldde in de o van zijn omfloerste tromt?) Je kunt die woorden heel vet uitspreken: infoow, loowgoow. Maar nee. Ik hou van kano, veto, cito, dito, molto en bedstroo. Ik glimlach om de creativiteit van de jeugd met haar Limbo ‘scheldnaam voor Limburger’ en socio ‘scheldnaam voor geitewollensokkenfiguur’. Dus aan die o kan het niet liggen. De ergernis wordt veroorzaakt door het prototype van de vergaderaar dat die woorden gebruikt. Het soort dat jargon bezigt om andere mensen buiten te sluiten of met wollige woorden zijn gebrek aan denkbeelden verhult. Het type dat de ‘zaak gaat kortsluiten als al het materiaal ge-update is’.

Carry van Bruggen heeft gelijk.