Onze Taal. Jaargang 54

Hoe vaak is ‘om het uur’?

A. Sassen - Groningen

Wanneer men bovenstaande vraag aan verschillende Nederlandstaligen voorlegt, krijgt men niet in alle gevallen hetzelfde antwoord. De vraag is bijvoorbeeld: Er gaat vanaf 9 uur om het uur een bus naar P. Hoe vaak kun je dan 's morgens, zeg tot en met 12 uur, met de bus naar P.?

Eén groep zegslieden (groep A) geeft zonder aarzeling een pertinent antwoord: vier keer. Die groep is naar mijn indruk (nog?) het grootst. Maar er zijn er ook die zeggen: vanaf 9 uur om het uur en dan tot 12 uur, dat is dus om 9 uur één en dan twee uur later weer één, in totaal tot 12 uur dus twee keer een bus naar P. (groep B).

Vraag je dan vervolgens aan zegslieden van groep B: Wat betekent dan: Er gaat vanaf 9 uur om het andere uur een bus naar P., dan valt groep B uiteen in twee kleinere groepjes. B1 zegt: ‘Ik zei het verkeerd, als er andere voor staat, dàn is het elke twee uur, maar zonder andere, dus om het uur wil zeggen: elk uur, telkens als er een uur om is.’ Maar groep B2 houdt vol: om het uur betekent hetzelfde als om het andere uur: één keer per twee uur.

Om het jaar met vakantie

Vervang je nu in de vraag het woord uur door een ander soortgelijk woord (of woordgroepje) zoals in om de twee uur, om de week, om de veertien dagen, om het jaar, dan ontstaat er nog weer een derde groep: degenen die bijvoorbeeld onder om het uur wèl ‘één keer per uur’ verstaan, maar met we gaan om het jaar met vakantie naar Italië bedoelen: niet elk jaar maar tèlkens met een tussentijd van twee jaar. Om de dag schijnt niemand te zeggen: één keer in de twee dagen = om de andere dag.

De vraag is nu: welke van de onderscheiden groepen Nederlandstaligen heeft het bij het rechte eind?

Onze woordenboeken laten daar helemaal geen twijfel over bestaan: de leden van groep A (en B1)! Het WNT gaat in 1893 al voorop: om de twee uur = ‘telkens wanneer men om een tijdkring van twee uren heen gekomen is, dien ten einde gebracht heeft’ en geeft dan verder als voorbeelden van hetzelfde om (ik vervang de telwoorden telkens door cijfers): om de / 3 dagen / 6 weken / 3 maanden / 10 jaren / eeuw; ook om de 6 bladzijden / 3 woorden. Daarentegen betekent om de andere dag ‘om de twee dagen’; andere daarin betekent ‘tweede’. Zo is om de derde dag ‘om de drie dagen’. Precies hetzelfde beeld geven de Grote Van Dale (11e druk) en de Hedendaagse Van Dale. Koenen (27e druk) omschrijft de betekenis van om in om de week met ‘met een tussentijd van’, maar laat die omschrijving ook gelden voor om in om het andere jaar, hoewel kennelijk bedoelend daaraan de betekenis ‘met een tussentijd van twee jaar’ toe te schrijven.

Reistijden en recepten

Conclusie: als je de spoorwegen opbelt met de vraag: ‘Hoe vaak kan ik vanmorgen na 9 uur met de trein naar Q.’, dan verstrekken de antwoorden: (‘de eerste trein gaat om 9 uur 20 en verder telkens) om het uur- elk uur - ieder uur’ dezelfde ondubbelzinnige informatie. Op dezelfde manier maakt het geen verschil of het voorschrift inzake de frequentie in het gebruik van een medicijn nu luidt: om het kwartier een eetlepel dan wel: ieder kwartier een eetlepel. Is de frequentie beperkt bijvoorbeeld tot één keer per twee uur dan zijn de mogelijkheden: om de twee uur en iedere/elke twee uur of ook: om het andere uur. Om het andere kwartier of om het andere half uur zul je niet zeggen (of schrijven), daarvoor staan resp. om het half uur en om het uur, dan wel elk/ieder half uur en elk/ieder uur.

Vraag: hoe groot is verzameling B2 (of ook B3)? Mijns inziens kleiner dan A, maar, anders dan onze woordenboeken te verstaan geven: niet leeg! Er zijn stellig respectabele Nederlandstaligen voor wie bijvoorbeeld de uitspraak ‘we gaan om de week naar ma’ inhoudt: één keer in de veertien dagen, niet: elke week. Kies je andere frequenties, dan ontstaat er een nogal verward beeld, dat ik, aan de hand van mijn summiere gegevens, niet zal trachten te schetsen.

Duidelijkheid vereist

De volgende vraag is dan: hoe de gegeven stand van zaken te beoordelen? Ik zie voorlopig twee mogelijkheden: a) groep B2 is er (met groep B3) eenvoudig naast, kent de Nederlandse taal (nog) niet goed, en leest in dit stukje in Onze Taal eens eventjes duidelijk wat een uitdrukking als om het uur nu wel precies betekent, althans behoort te betekenen; b) onze woordenboeken lichten hun gebruikers omtrent de betekenis van uitdrukkingen als om het uur onjuist, althans onvolledig in: aan de voor sommige Nederlandssprekenden bestaande synonymie van om het uur en om het andere uur wordt ten onrechte geen recht gedaan. Duidelijkheid op dit punt zou natuurlijk in verband met medicinale gebruiksaanwijzigingen en frequenties in de omloop van bussen en treinen wel gewenst zo niet noodzakelijk kunnen zijn.

De titelvraag van dit stukje nog eens gevarieerd: is een uitdrukking als om het uur wel in de vereiste mate ondubbelzinnig? Mocht het antwoord nee moeten luiden, dan is er gelukkig nog geen man over boord, elk uur of ieder uur is het wel.