Onze Taal. Jaargang 54

[p. 148]

Van Woord tot Woord
Kanttekeningen

Marlies Philippa

Soms erger ik me wel eens aan al dat geërger. Dat gemuggezift over woordjes. Zoals dat in Onze Taal af en toe gebeurt. Laat ik het septembernummer nemen. Op bladzijde 106 wordt het gebruik van alle aangevallen zoals dat voorkomt in de zin: ‘Lombok, Korea, Turkije, de Krim, Amerika, de Kraton, Nazareth, de Balkan, Polen, België en Amsterdam zijn alle namen die meer dan eens in Nederland voorkomen.’ Die zin is uit zijn context gehaald, maar ook zonder context kan iedere Nederlander met een beetje gezond verstand begrijpen dat alle hier zelfstandig en niet bijvoeglijk moet worden opgevat. Om alle dan een ‘te ontmaskeren boosdoener’ te noemen! Nou, ja.

En wat maakt het uit, wat doet het af aan de betekenis of je er bij het verlaten van de snelweg uit of af gaat? Op de bladzijden 68 en 105 schijnt dat belangrijk te zijn. Maar het is eenvoudig een kwestie van gewoonte. Ik zit nooit op de snelweg, maar of ik nu in Gent van de tram afstap of ik stap er in Amsterdam uit, voor mij maakt het geen verschil. Alleen zeg ik meestal trem.

De ‘te gekke’ reis

In Gent heb je trouwens de laatste tijd zonebiljetten voor de tram die je eenmaal moet ontwaarden, onmiddellijk na aankoop natuurlijk, en dan zijn ze geldig voor een reis. Hoe kan iets nou geldig zijn als het zijn waarde verloren heeft en hoe lang duurt een Belgische reis? Daarop wilde ik graag antwoord hebben, maar gelukkig bleek het zuiver ambtelijke taal te zijn. En de ambtelijke taal is in België nog veel erger dan bij ons. Mijn Vlaamse zegslieden waren even verbaasd als ik over dat ‘ontwaarden’ en ook zij zouden over een rit gesproken hebben. Geen kwaad woord dus over de Vlamingen. Daarvoor zijn zij mij te lief.

Nu ik het toch heb over ‘te lief’: als een buitenlander - en dan bedoel ik geen Belg, maar iemand uit een wat verder afgelegen buitenland - u ‘te lief’ noemt, word dan niet kwaad en denk niet dat u tot een doetje wordt bestempeld. Te betekent hier ‘zeer’, ‘erg’ of ‘heel’, zoals in het ‘te gek’ uit de jaren zestig. Ik geef wel eens les aan buitenlanders en het is me vaak opgevallen dat zij te op deze (Engels/Amerikaanse) manier gebruiken. Ook zijn zij nog meer dan wij geneigd om merknamen als soortnamen op te vatten. Wij drinken een Rode Spa, wat de Belgen al een beetje raar vinden, maar zij bezoeken een Artis in Londen of halen je op van het Schiphol in Parijs. Een Schiphol is een vliegveld - of een luchthaven. Ik zeg altijd vliegveld, maar volgens mij begint luchthaven in gesproken en geschreven taal terrein te winnen. Een frequentieverschuiving?

Rectificaties

Terug naar het septembernummer. Ik moet dus vierkant toegeven dat ik van sommige pagina's iets meer had verwacht. Van mijn eigen pagina ook. Er staat een foutje in, er moet nog iets worden toegevoegd en de corrector heeft iets ten onrechte gecorrigeerd. Het foutje: ‘(El) Iskander (El) Akbar’ moet zijn ‘(El) Iskander El Akbar’. Het tweede ‘el’ is niet naar willekeur weg te laten. Doe je dat wel, dan staat er ‘Alexander is (zeer) groot’ in plaats van ‘Alexander de (zeer) Grote’. Dan de toevoeging. Ik heb geschreven dat de ps- aan het begin van woorden on-nederlands is. Dat is waar. Ook is waar dat veel mensen die ps dan omdraaien, zodat er een woord als spychologie kan ontstaan. Maar voor de volledigheid had ik erbij moeten vermelden, dat in het Middelnederlands die p meestal werd weggelaten, wat bijvoorbeeld salm tot gevolg had. Ten slotte de correctie. Toen ik hips schreef - hips met een i - als variant van hesp dacht ik daarbij aan donkere winteravonden in de stad Utrecht. Pas sinds een jaar of twee weet ik dat hips in de rest van Nederland niet de gebruikelijke basis voor een goede erwtensoep is. De noordelijke varianten van de hesp/heps vind je alleen in de provincie Utrecht.

Terug naar Alexandrië

De lezers van mijn artikel in het septembernummer vragen zich wellicht af hoe Alexandrië weet te parelen. Belegen, zou ik zeggen, maar wel mooi. De stad heeft een zeker patina gekregen. Een melancholiek waas. Schoonheid in en door vergankelijkheid. Alexandrië, de stad waar het jodendom bloeide, het christendom pas echt begon en vanwaar de islam zich verbreidde.

De stadsarcheoloog wist mij te vertellen dat de Egyptenaren nog net zo eten als in de tijd van de farao's en dat ook de namen die sommige eetwaren toen hadden, sterk lijken op die in het huidige Arabisch. Het is niet onmogelijk dat het Arabisch ze aan het Egyptisch heeft ontleend. De watermeloen bijvoorbeeld heette in het Oudegyptisch bituka. Nu is het battiecha/battiech. Met die battiech heb ik me tijdens mijn reis een keer vergist. Pijnlijk, maar achteraf wel amusant. Ik was bij een zeer gastvrije familie, die me wat te eten aanbood. Ik had geen honger, maar uit beleefdheid moest ik wel iets nemen en wat watermeloen gaat er altijd wel in. Dus vroeg ik om tabbiech. Dat bracht ze in verlegenheid, dat hadden ze niet. Ze hadden er niet op gerekend dat ze zo'n ingewikkelde stoofschotel met vlees en groenten voor mij hadden moeten bereiden. Wist ik veel. Ik had geen tabbiech, maar battiech willen hebben.

Europese varianten

De battiech is ook in het Frans terechtgekomen. Via een ingewikkelde weg. Eerst is al-battiecha in één van de talen van India overgenomen en toen heeft het Portugees het ontleend in de vorm pateca. Dat speelde in de tijd dat de Portugezen een belangrijke zeevarende natie waren. Zij exporteerden de watermeloen in 1512 naar Frankrijk: patèque. Daar ontstond een spellingvariant met een -s-, die zich later ook in de uitspraak deed gelden. En zo komen de Fransen aan hun pastèque. De Spanjaarden hebben het woord ook, maar met het lidwoord eraan vast: albeduca.

En dat brengt me weer op Al- in Alexandrië. De Egyptenaren hebben dat Al- geïnterpreteerd als lidwoord en dat maakt dat ze de stad Iskandarië noemen. Dat wist u al. Wij, dat wil zeggen wij en de Spanjaarden en alle andere West- en Zuideuropeanen heb-

[p. 149]

ben bij onze talrijke ontleningen aan het Arabisch raak het omgekeerde gedaan. Wij hebben het Arabische lidwoord opgerat als deel van het woord. U zag het bij albudeca. Maar het geldt ook voor algebra, alchemie en alcohol, en voor de luit, de oed, het instrument dat zich zo lieflijk laat combineren met zacht alcoholische dranken en met onze middeleeuwse liefdespoëzie, die we uiteindelijk te danken hebben aan de Arabisch/islamitische traditie.