Onze Taal. Jaargang 54

De Woordenaar
Een kluns is nog geen klojo

J.J. Bakker

Miena vruchtwater, pietje pukkel, popie jopie, erica hysterica zijn scheldwoorden waarin de eigennaam als vervoermiddel dient voor de eigenlijke belediging. ‘Miena’ is de bommenwerper, ‘vruchtwater’ is de bom. (De getroffene hoeft natuurlijk helemaal geen Miena te heten.)

Er zijn meer bommen dan werpers. ‘Jan’ is in staat de beledigingen doedel, hen, joker, jurk, krent en wat al niet te transporteren, maar ‘brave’ wil alleen maar mee met ‘hendrik’.

Sommige vehikels fungeren tegelijk als projectiel. Overbekend zijn jodocus, jozef, judas, ka, kenau en trien, maar er zijn modernere exemplaren: adolfje (‘sadist’), bep (‘dom meisje’), harry (‘niet al te snuggere figuur’), liesbet (‘lesbienne’), wibo (‘iem. die dom doet’).

Representativiteit

Deze voorbeelden zijn ontleend aan het Nationaal scheldwoordenboek van Kristiaan Laps, een werk dat eind vorig jaar bij Ploegsma verscheen. Ik ben dol op dit soort lexicografie-in-de-marge; hoe meer schemerige randgebieden van onze woordvoorraad er worden geëxploreerd, hoe liever het me is.

Laps heeft enige tientallen medewerkers, ‘groepen scholieren en studenten uit heel het land’, verzocht te noteren wat hun te binnen schoot. Deze zegslieden leverden ook de betekenis-omschrijvingen. De auteur alfabetiseerde de circa 1200 bijdragen en redigeerde de artikelen.

Er is nogal wat kritiek mogelijk, zowel op de verzamelmethode als op de bewerking van het materiaal. Zo vind ik de keus van de zegslieden onvoldoende representatief. Het scholierenidioom is bepaald oververtegenwoordigd, hier en daar walmt de sfeer van fietsenstalling en overblijflokaal je tegemoet (beugelbek, brugsmurf, gympikkie, oen, vlooientheater). Natuurlijk wòrdt er op scholen veel gescholden, maar daar niet alleen: het studentenmilieu heeft zijn specifieke jargon (neem nu de ‘corpsbal’), evenals het leger, de ambtenarij en de bejaardensociëteit. Sommige medewerkers zijn me ook te leukerig; ik geloof niet dat knötebröteleuter (‘grotendeels geschifte leuteraar’) van een betrouwbare informant afkomstig kan zijn.

Niet alleen de sociale, ook de geografische spreiding van de bronnen is ongelijkmatig. In de lijst prijken verscheidene scheldwoorden voor Zeeuwen; met slikmossel wordt bijvoorbeeld een inwoner van Yerseke aangeduid. Soortgelijke invectieven voor bewoners van niet-Zeeuwse steden bestaan zonder twijfel, maar ontbreken nagenoeg in het boek. In mijn geboortestad Kampen worden Zwollenaren al sinds jaar en dag voor ‘blauwvingers’ uitgemaakt. Ik noem maar iets.

Ontbrekende verklaringen

De betekenisomschrijvingen in het Scheldwoordenboek zijn dikwijls vaag en verwisselbaar - onvermijdelijk, want er zijn honderden termen in omloop voor slechts een handjevol beschimpenswaardige eigenschappen. Maar toch: Laps maakt geen verschil tussen kluns en klojo - ze zijn allebei ‘onhandig’ - hoewel dat volgens mij duidelijk te onderscheiden types zijn (een klojo is kwaadaardiger).

Het is jammer dat we niets te weten komen over de frequentie en de verspreiding van de trefwoorden. De redacteur had dat zonder veel moeite uit zijn materiaal kunnen destilleren.

Ook de etymologie komt er bij Laps bekaaid af. In het artikel ‘eucalypta’ had de naam van Jean Dulieu niet mogen ontbreken, terwijl de herkomst van bediel, hulk, miss piggy, pino of space wuppie gemakkelijk getraceerd en vermeld had kunnen worden.

Anders ligt dat bij zulke raadselachtige neologismen als daab, dru, ruuks, stru of zwinglip. Soit, maar zo'n boekje wordt pas ècht leuk als het niet alleen beschrijft maar ook tracht te verklaren. Waar komen al die woorden op -o vandaan (bilo-X, dippo, dombo, ito, kontakto, wuppo)? Wat is de emotionele kracht van de klankgroep -ur- (augurk, boekenwurm, hapsnurker, janjurk, knurft, plurk, prolurk, schurftrochel, schurk, smurf, turf, turk)? Zijn er, behalve ka-boeng-kepok (‘iem. met een houten been’) méér scheld-onomatopeeën in gebruik? Op welke naïef-medische inzichten berust de creatie ‘klotskop’?

Verdere inventarisatie

Kristiaan Laps heeft een inspirerende verzameling bijeengebracht, die echter voor uitbreiding vatbaar is en helaas te faciel, te tof en te jofel is gepresenteerd. Vermoedelijk was een gedegener uitgave commercieel niet interessant. Eigenlijk hoop ik dat de neerlandistiek op dit initiatief zal inhaken; zou een van de faculteiten Laps bijvoorbeeld geen promotieplaats kunnen aanbieden? Dan hebben we over een paar jaar ten minste een doorwrochte inventarisatie van onze scheldwoordenschat.