Onze Taal. Jaargang 54

[p. 132]

Van Woord tot Woord
Familieleden

Marlies Philippa

In zijn taalopstel ‘De grote wet’ (vorig jaar uitgegeven in het boek De logologische ruimte) geeft Rudy Kousbroek een aantal schitterende pseudo-etymologieen van onze voorvaderen en -moederen. Pseudo-etymologieën op de wijze van Jean Pierre Brisset. Ik citeer:

‘Wat kunnen wij afleiden uit een woord als betovergrootmoeder? Een overgrootmoeder is iemand die meestal in bed ligt, vandaar de naam: bed-overgrootmoeder. Maar het woord bet komt ook van betten; als in vroeger dagen iemand koorts had, dan was het de gewoonte dat de overgrootmoeder hem het voorhoofd kwam betten, men noemde haar daarom betovergrootmoeder. En als men inziet dat wij, als wij dit woord gebruiken, tegelijk ook zeggen: betovergrootmoeder, dan wordt daarmee een andere eigenschap van grootmoeders aan het licht gebracht, namelijk dat grootmoeders kunnen toveren. Zij waren in staat om mensen en dieren te betoveren en dit feit is in de taal vastgelegd en bewaard gebleven.

De taal verschaft ons dus een machtig middel om van alles over het doen en laten van onze voorouders te weten te komen. Onze vroegste voorgeschiedenis, de in de grijze nevelen van het verleden gehulde handelingen van de eerste mensen, liggen aldus besloten in de taal. Zo leefden onze voorouders oorspronkelijk in een groot moeras, want dat was het moer-ras of moederras. Dat moeras was groot, het was de groot-moeder, de betovergrootmoeder. Dat moeras is ook de as die overbleef nadat de grootmoeder stierf en verbrand werd, de moer-as, en dat is tegelijk de as waar onze wereld om draait, de oer-as. In die tijd waren de mensen nog gauw vermoeid, zij waren ras moe, het was een moe-ras.

Dat kwam doordat zij de stam-moeder altijd na-zaten; vandaar ook dat wij nu nog spreken van haar nazaten. Zij had inderdaad vele zonen, haar zogenaamde erogene zonen, alleen bekend aan haar man. Dat was iemand die echt genoot, daarom noemde men hem haar echtgenoot. Zo leefden onze voorouders in de natuur. Zij waren nat - ze kwamen immers uit het moeras - en dat duurde nog een uur, een nat-uur. Toen gingen zij de wereld in, en terwijl zij dat deden tuurde de oermoeder hen na. Dat is de reden dat zij nu ook bij ons nog bekend is als moeder na-tuur.’

Einde citaat. Het grappige is, dat de echte etymologie van nazaten niet eens zo ver van de pseudo-etymologie afstaat. De nazaten zaten de stammoeder natuurlijk niet achterna, maar zij komen er wel na, zij zitten er wel achter in tijd. -zaat heeft wel degelijk te maken met het werkwoord zitten!

Besje en opoe

De overige pseudo-etymologieën hebben natuurlijk niets met de werkelijkheid van doen. Bet in betovergrootmoeder (en betovergrootvader) is hetzelfde bet- als dat in betweter ‘beterweter’. Bet, een woord dat vroeger ook los, als bijwoord, veel voorkwam, betekent ‘beter’, ‘meer’ of‘verder’. Het komt van dezelfde stam als beter en het is een voorbeeld van een vergrotende trap zonder -(e)r, zoals we die ook kennen uit de zegswijzen ‘min of meer’ en ‘niettemin’, waar min ‘minder’ betekent.

Opvallend is, dat we bij de betovergrootouders een vergrotende trap hebben, maar bij de oude woorden voor ‘grootouders’ een overtreffende. Een besje is een bestje, een verkorting van bestemoe(de)r, ‘grootmoeder’ of ‘oude vrouw’. Grootvader en grootmoeder zijn pas rond 1500 als vertaling van het Franse grand-père en grand-mère in de plaats gekomen van bestevaar en bestemoeder. Opa en oma komen uit de kindertaal, het zijn verkortingen van grootpa(pa) en grootma(ma). En dat pa(pa) en ma(ma) typische kinderwoorden zijn, spreekt voor zich. Ik herinner me nog dat ik mijn grootmoeder vroeger opoe noemde. Ook een kinderterm. Opoe is ontstaan uit de verbinding van opa en omoe evenals het Zuidhollandse poe (‘moeder’) een kruising is van pa en moe.

Twee soorten tantes

Grootvader en grootmoeder zijn niet de enige benamingen voor familieleden waarbij het Frans een rol heeft gespeeld. Tante is een ander voorbeeld. Pas sinds laat in de achttiende eeuw zeggen wij tante. Daarvoor was het moei. Tante is in de dertiende eeuw in de kindertaal ontstaan uit het Oudfranse ante, waar ook het Engelse aunt vandaan komt. Ante zelf heeft zich ontwikkeld uit het Latijnse amita ‘tante van vaders kant’, een vleivorm bij amma, ‘mamma’, ‘min’. Dat tante moei verdrongen heeft, is een gevolg van de neiging die er in de hogere kringen bestond om ter wille van een zekere deftigheid, de familienaam met Franse of naar het Frans gevormde woorden te versieren.

Dat is ook met de schoonfamilie gebeurd. In het Oudffans werden beau en belle ‘schoon’, ‘mooi’ gebruikt bij het aanspreken in hofkringen, zoals beau sire en bel ami. Later werd deze aanspreekwijze overgedragen op de aangetrouwde verwanten. Door het invoeren van de schoon-familie in het Nederlands verdwenen woorden als sweger ‘schoonmoeder’, swegerhere ‘schoonvader’ en swegerse ‘schoonzuster’. Alleen zwager hebben we nog. Voor iemand die uit een andere cultuur of zelfs voor iemand die uit eenzelfde cultuur maar een andere taal (zoals het

[p. 133]

Zweeds) komt, is het heel vreemd, dat wij geen verschil (meer) maken tussen de namen voor de familieleden van vaders- en die van moederskant. En opmerkelijk is, dat wij de moei, de benaming voor de zus van de moeder - of van andere verwanten van vrouwszijde - hebben vervangen door de amita, de zus van de vader. Voer voor feministes?