Onze Taal. Jaargang 54

Discussie
Nogmaals Zijn en Hebben

O. Keegel - Amsterdam

In de mei-aflevering van Onze Taal is op blz. 54 een interessante aflevering van de continuing story over Hebben en Zijn opgenomen. T. Hoekstra pleit voor een nieuwe indeling van werkwoorden, gebaseerd op het zogenaamde ‘onderliggend onderwerp’. De zijn-werkwoorden missen dit onderliggend onderwerp (in ‘Het glas breekt’ is het glas in feite lijdend voorwerp), de hebbenwerkwoorden hebben wel een onderliggend voorwerp. In dit verband haalt T. Hoekstra ‘een opmerkelijke deelklasse’ binnen de zijn-werkwoorden aan, namelijk werkwoorden die zowel met als zonder lijdend voorwerp kunnen voorkomen: ‘Jan smelt de boter; de boter smelt’.

Nu vraag ik mij af of alleen die zijn-werkwoorden aanspraak kunnen maken op die ‘opmerkelijke deelklasse’. Mijn achternicht uit Groenlo weigert bij familiereünies altijd pertinent voor de groepsfoto te poseren. ‘Ik fotografeer zo slecht’, zegt zij dan, terwijl ze nog nooit een camera in haar hand heeft gehad. ‘Ik fotografeer zo slecht’ betekent niets anders dan ‘Ik sta zo slecht op foto's’ (‘Ik ben niet fotogeniek’).

Er lijken dus ook hebben-werkwoorden te zijn die zowel met als zonder lijdend voorwerp voorkomen. ‘Ik lees deze dissertatie als een roman; deze dissertatie leest als een roman.’

De zijn-werkwoorden zouden, aldus T. Hoekstra, geen plaats hebben voor een (echt) onderwerp. Uit voorbeelden die hij noemt (‘een gesneuvelde soldaat, een volgroeide vrucht, een verzakte baarmoeder, een aangeslibd lijk’) lijkt dit wel naar voren te komen. Maar wat te denken van het volgende voorbeeld? ‘Gisteren ben ik naar Groenlo gegaan en daar ben ik mijn achternicht tegengekomen.’ Waarom zou ik hier oppervlakkig (grammatisch) onderwerp zijn, dat in wezen een onderliggend lijdend voorwerp is? (Tussen haakjes: hebben we in het tweede gedeelte van mijn voorbeeldzin niet te maken met een overgankelijk werkwoord dat de voltooide tijd met zijn vormt? Dat zou dan de uitzondering op de regel zijn waar H.D. Vos het in zijn artikel ‘Over Zijn en Hebben’ in het juli/augustus-nummer over heeft. Ik ben dat artikel zeker niet vergeten, hoewel ik altijd zeer huiverig sta ten opzichte van uitzonderingen op taalkundige regels; de taalgebruiker is veel te lui om dit soort uitzonderingen als zodanig te hanteren.)

H.D. Vos' verklaring voor hebben of zijn spreekt mij aan, zeker voor wat betreft het onderdeel hebben: ‘Ik heb de stad veroverd’ is voortgekomen uit ‘ik heb de veroverde stad’. Met betrekking tot de zijn-werkwoorden gaat H.D. Vos in de slag met een verklaring via het passief. Ik kan het met hem eens zijn dat men het over een ‘gekookt ei’ heeft; maar toch niet over een ‘gegane man’. Waarom bij de zijn-werkwoorden niet dezelfde historische lijn gevolgd als bij de hebben-werkwoorden? ‘Ik ben gevlucht’ komt mijns inziens voort uit het zelfstandige ik ben plus een vorm van het werkwoord - we zullen deze voor het gemak voltooid deelwoord noemen. Dus: ‘Ik ben (nadat er) gevlucht (is)’ en dat wordt dan om voor de hand liggende redenen ‘Ik ben (nadat er (door mij)) gevlucht (is)’.

Vanuit het zelfstandige hebben of zijn zullen zich ‘vaste’ combinaties hebben ontwikkeld, op grond waarvan we nu zeggen dat een werkwoord met zijn of met hebben wordt vervoegd. Zo laat zich ook verklaren dat deze ‘vaste’

[p. 131]

combinaties in vroegere taalstadia veel minder ‘vast’ waren, en dat er ook in het hedendaags Nederlands werkwoorden zijn (vergeten, optreden) die zowel met zijn als met hebben vervoegd kunnen worden.

H.D. Vos en T. Hoekstra zijn het eens over het attributief gebruik van het voltooid deelwoord. T. Hoekstra verwoordt het zo: ‘Het deelwoord kan gebruikt worden om iets te zeggen over het lijdend voorwerp (althans het onderliggende), maar niet over het onderwerp.’ Wel ‘een gezaagde plank’, maar niet ‘een gezaagde man’ en ook bij H.D. Vos komt onder ‘het gehinnikte paard’ (terecht) een rode streep.

Ik denk niet dan men in Het Behouden Huis op Nova Zembla in geklede jassen rondliep, maar dat huis heeft de bemanning behouden en een geklede jas is een jas die iemand netjes kleedt. Huis en jas zijn onderwerpen pur sang, als u het mij vraagt. In dit verband kom ik terug op het woord gevlucht in ‘Ik ben’ (zelfstandig werkwoord) ‘(nadat er (door mij)) gevlucht (is)’. We noemen al die ge-vormen van het werkwoord braaf (voltooide) deelwoorden, maar zijn ze dat ook?

Vergelijk deze drie voorbeelden eens:

1) Hij scoorde een uitgekiend doelpunt.

2) Hij liet de kritiek gelaten over zich heen komen.

3) Opgeruimd staat netjes.

Driemaal het ‘voltooid deelwoord’; in 1) als bijvoeglijke bepaling, in 2) als bijwoordelijke bepaling en in 3) als... dat houd ik nog even voor me, voor u mij voor gek verklaart.

Het lijkt erop dat het ‘voltooide deelwoord’ vooral de niet-werkwoordelijke karweitjes voor het desbetreffende werkwoord moet opknappen. Het ‘puur’ werkwoordelijke ‘Ik ben gevlucht’ is dan op te vatten als een her-verwerkwoording van het niet-werkwoordelijke ‘gevlucht’.

Als u nog niet afgehaakt bent (hebt?) dan kan ik ook nog wel kwijt dat opgeruimd in 3) volgens mij onderwerp is. Een niet-werkwoordelijke functie van het werkwoord bij uitstek!

Gaat dit te ver? Goed, laat mij dan maar de gebeten hond zijn. Overigens, dat is de hond die het zwarte schaap is omdat hij iemand gebeten heeft en niet omdat hij gebeten is.