Onze Taal. Jaargang 54

[p. 129]

Discussie
Conversatie-analyse: zeker moeilijk

Ina Schermer - vakgroep taalkunde, Instituut voor Neerlandistiek, Amsterdam

Het is jammer dat iemand die wil opkomen voor de Conversatie-Analyse (CA) als belangrijk onderdeel van de taalwetenschap, zoals Hanneke Houtkoop-Steenstra (HH) in het juli/augustusnummer van Onze Taal (p. 94-95), haar betoog zo onzorgvuldig toelicht en met zulke aanvechtbare voorbeelden illustreert. Niet alleen doet zij daarmee de zaak die zij wil verdedigen meer kwaad dan goed, maar zij geeft al doende ook een weinig opbeurende indruk van het taalkundig bedrijf in het algemeen. Dat hindert mij, en daarom klim ik in de pen: niet om een theoretische discussie aan te gaan, maar om te laten zien waarin haar voorbeelden te kort schieten, zodat hun illustratieve waarde nul komma nul is.

Vragen met ‘wel’

Haar eerste voorbeeld betreft vragen die het woord wel bevatten, zoals Weet Pieter wel iets van taalwetenschap? Het woord wel, aldus HH, maakt dat deze vraag geen ja/nee-vraag meer is, maar een vraag waarin het antwoord al wordt gesuggereerd. Een ongelukkige karakteristiek, want de vraag is wel degelijk een zogenaamde ja/nee-vraag (dat wil zeggen: een vraag die niet begint met een vraagwoord als hoe of waarom). Dat er ‘een antwoord in gesuggereerd wordt’, zoals HH dat formuleert, kan op grond van dat ja/nee-karakter ook verklaard worden. Iemand die een dergelijke vraag stelt, wil namelijk weten of een bepaalde stand van zaken waarvan wordt aangenomen dat die bestaat, bijvoorbeeld dat Pieter iets van taalwetenschap weet, inderdáád het geval is.

De vraagsteller overweegt de mogelijkheid dat de aanname niet juist is, en door daar naar te vragen brengt hij zijn twijfel over op de toegesprokene, die zich nu ook nadrukkelijk af moet vragen of Pieter weinig of niets van taalwetenschap weet. Hierdoor ontstaat de suggestie, dat een antwoord in de vraag begrepen is. De vraag geeft, als alle ja/nee-vragen, aanleiding tot bevestigende of ontkennende antwoorden, en met die antwoorden wordt uiteraard gereageerd op de suggestie dat Pieter weinig van taalwetenschap weet.

HH geeft als voorbeelden precies, dat blijkt, jawel hoor en zeker wel. De laatste twee geven er blijk van dat de mening over Pieter niet gedeeld wordt. En de eerste twee? Als deze bedoeld zijn als instemmende reacties, is dat onjuist. Dat blijkt is een indirect, en daardoor wat onduidelijk antwoord, dat zowel positief als negatief uitgelegd kan worden, afhankelijk van de waardering die men heeft voor Pieters ideeën.

Precies is van een heel andere orde. Als men zo al reageert (ik vind dat nogal ongebruikelijk) dan wordt daarmee niet direct op de vraag gereageerd, maar door de vragensteller zelf commentaar gegeven op een onuitgesproken ontkennend antwoord. Dit wordt vooral duidelijk wanneer de vragen een onderwerp in de eerste of tweede persoon bevatten: men kan niet met precies antwoorden op Was ik wel goed te verstaan? of Heb jij je handen wel gewassen? Precies is een retorisch middel, dat we ook aantreffen bij retorische vragen als Maken wij niet allen fouten?... Precies! De stippeltjes geven aan dat er even gewacht wordt, alsof er een antwoord wordt verwerkt.

Bij wel-vragen kan precies alleen gebruikt worden als er een ontkennend antwoord wordt verwacht; is dat niet het geval, zoals bijvoorbeeld bij Zit je zo wel lekker? dan is precies niet op zijn plaats. Ik vind dat iemand die de CA ernstig neemt, zulke verschillende communicatieve middelen niet op één hoop mag gooien.

Betekenis en intonatie

Het tweede voorbeeld, over het gebruik van woorden als toch, wel, zeker en niet, dient om ‘het belangrijke inzicht uit de CA’ te illustreren, dat ‘de betekenis van woorden en zinnen mede afhankelijk is van hun plaats in het gesprek’. Zo zou zeker niet in Jij hebt die koekjes zeker niet opgegeten? iets heel anders betekenen dan in het antwoord Nee, zeker niet. Als er ergens commentaar op zijn plaats is, dan wel hier!

Het verschil waar het om gaat, betreft de mate van zekerheid die door het woord zeker wordt aangeduid: de eerste zin drukt iets uit als ‘Ik veronderstel dat jij die koekjes niet hebt opgegeten’, de tweede: ‘Nee, dat is stellig niet zo’ (ik laat ironisch gebruik, waarbij de spreker eigenlijk bedoelt te zeggen dat de toegesprokene de koekjes wèl heeft opgegeten, buiten beschouwing; had er in plaats van die koekjes bijvoorbeeld die viezigheid gestaan, dan zouden we er niet eens aan denken). De manier waarop zeker wordt opgevat staat los van het feit dat de eerste zin een vraag is, want ook als médedeling kan de zin dit ‘hypothetisch’ karakter hebben. Men zou hem bijvoorbeeld kunnen gebruiken tegenover een babysit die hongerig blijkt, hoewel er koekjes voor hem waren klaargezet: Jij hebt die koekjes zeker niet òpgegeten (maar gedachtenloos aan de hond gevoerd). Het stellige zeker is hier trouwens eveneens mogelijk; als dezelfde babysit zich verschrikt afvraagt of hij misschien gedachtenloos alle koekjes heeft opgegeten, kan men zeggen: Jij hebt die koekjes zéker niet opgegeten (want we zien ze in de keuken staan). Ook het antwoord Nee, zeker niet hoeft niet te worden opgevat als ‘Nee, stellig niet’; dat is alleen zo als het accent op zeker ligt. Bij een andere intonatie ontstaat ook hier de ‘hypothetische’ lezing: ‘Nee, ik veronderstel van niet’.

Interpretatie en intonatie

In de eerste plaats blijkt hier uit, dat de verschillende lezingen niet afhankelijk zijn van de plaats in het gesprek; als er bijvoorbeeld een gesprek mee wordt geopend, zijn de beschreven betekenissen eveneens mogelijk. In de tweede plaats zien we, dat het verschil wèl correspondeert met een verschil in intonatie/accentuatie. Intonatie is ook een middel om bepaalde informatie over te dragen (ik verwijs naar Keijsper 1985). Gecombineerd met de betekenis van de woorden waaruit zinnen zijn opgebouwd, draagt die informatie bij tot de totaalinterpretatie. Dat wil niet zeggen dat de betekenis van die woorden daardoor verandert, maar er

[p. 130]

worden bepaalde aspecten van de betekenis meer of minder belicht. Daardoor ontstaan interpretatieverschillen, die soms heel groot kunnen zijn, zoals bij zeker (niet). Het is niet verhelderend deze verschillen te beschrijven als betekenisverschillen omdat dan niet duidelijk wordt hoe de hoorder weet in welk geval hij met de ene, en in welke geval hij met de andere betekenis te maken heeft. Hij beschikt immers - in het slechtste geval - over niet meer dan de woordvormen in de gegeven volgorde. Betrekken we de intonatie in de beschouwing, dan begrijpen we dat de hoorder daaraan houvast heeft. Hij kan uit het accent opmaken of het zeker zijn van iets de hoofdinformatie vormt of niet. In het eerste geval verwacht hij dan meer ‘zekerheid’ dan in het tweede (zie voor dergelijke verschillen bij toch: Schermer-Vermeer 1984). Iemand die de pragmatiek zo belangrijk acht, zou de rol van accentuatie/intonatie niet zo over het hoofd mogen zien.

Trouwens

Het derde voorbeeld ten slotte, gaat over woorden als trouwens. De enige functie van zulke woorden is volgens HH het structureren van het gesprek. Met trouwens geeft de spreker aan ‘dat hij of zij een ander onderwerp gaat aansnijden dan dat waar het zojuist over ging’ (p. 95). Niets is minderwaar. Met trouwens sluit de spreker juist wèl aan bij het voorafgaande. Stel dat iemand u 's avonds voorstelt nog een kaartje te gaan leggen. U zegt dat u niet zo'n zin heeft, en vervolgt: Ik wou trouwens vroeg naar bed. Daarmee geeft u een extra reden voor uw weigering. Zou u werkelijk een nieuw onderwerp willen aansnijden, en dat doen door bijvoorbeeld te zeggen Het onweert trouwens, dan zal een normale gesprekspartner dat juist wel op zijn kaartvoorstel betrekken, en reageren met iets als: ‘maar we gaan toch niet in de tuin kaarten!’.

Kortom, HH zegt dingen die ze niet waar kan maken. Daarbij geeft ze een karikaturaal beeld van wat ze ‘de traditionele taalkunde’ noemt (ik denk dat ze eigenlijk de transformationele taalkunde bedoelt). Haar eindvraag, of taalkunde wel iets te maken heeft met taalgedrag en de communicatieve functie van taal, kan met een volmondig ja beantwoord worden. Om te weten te komen hoe die communicatie in zijn werk gaat, moet men in ieder geval proberen zo nauwkeurig mogelijk de betekenis van taalelementen vast te stellen, en dat blijkt niet altijd even eenvoudig.

Literatuur:

C.E. Keijsper, Information structure. Amsterdam, 1985.

E.C. Schermer-Vermeer, De betekenis van het woord TOCH in samenhang met de rol van de intonatie. Forum der Letteren, 25,3,1984.