Onze Taal. Jaargang 54

[p. 126]

Verdoffing van voornaamwoorden

Jos Wilmots - hoogleraar Economische Hogeschool Limburg, Diepenbeek, België

Dat het Nederlands naast de volle vormen van het persoonlijk voornaamwoord (mij, jij, jou, ...) verdofte varianten (me, je, ...) heeft, is op zichzelf niets bijzonders; ook veel andere talen kennen dat verschijnsel. In het Frans staan bijvoorbeeld ‘moi’ en ‘me’ tegenover elkaar. Het Engels en het Duits hebben verdofte vormen die niet geschreven worden. ‘You’ zonder klemtoon gaat na een werkwoordvorm in de Engelse spreektaal vaak bijna als het Nederlandse ‘je’ klinken, maar de spelling blijft onveranderd. En hoewel bijvoorbeeld ‘hast du’ in de Duitse Umgangssprache tot [haste] verdoft, schrijven onze oosterburen zelfs in een brief aan hun beste vriend niet ‘haste’; hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld ‘Da kommen sie’ (Ze komen eraan.) dat er in de spelling zo uit blijft zien, ook al hoor je vaak ‘Da kommen [ze] ’.

Het Nederlands heeft méér verdofte vormen dan de genoemde talen en schrijft die ook veel makkelijker. Tot de meest gewone groep behoren: als onderwerp je, ze (vrouwelijk enkelvoud/meervoud) en we; als voorwerp of na een voorzetsel me en je. Al deze vormen verdienen ook bij het schrijven aanbeveling boven de volle vormen jij, zij, wij, mij, jou als deze laatste niet vanwege een of andere onderscheidende klemtoonplaats in de zin verplicht zijn (‘Je en ik’ bijvoorbeeld of ‘Je heb ik niet gezien’ zijn uitgesloten).

Onderscheid en onmogelijkheden

In het zinnetje ‘Riet en Jan hebben me om dit stukje gevraagd’ schrijf ik niet ‘mij’, maar ‘me’ omdat ik er geen behoefte aan heb erop te wijzen dat ze het niet aan iemand anders gevraagd hebben. En als ik daaraan toevoeg ‘Ze hebben me zelfs opgebeld’, hoef ik de hoofdredacteur en de redactiesecretaresse evenmin in een bijzonder daglicht te stellen. Dus bewaar ik de vorm ‘zij’ liever voor een andere gelegenheid.

Soms kan ik ‘zij’ zelfs helemaal niet gebruiken; in principe staat dat voornaamwoord in het meervoud alleen voor levende wezens. In plaats van ‘de boeken’ bijvoorbeeld komt ‘ze’ en niet ‘zij’. Hetzelfde geldt in het enkelvoud voor niet-levende wezens die in het Nederlands nog tot het vrouwelijke genus (kunnen) behoren. Van onze taal kan gezegd en geschreven worden dat ‘ze’ een erg ingewikkeld voornaamwoordelijk systeem heeft. Zelfs als ik hierin een tegenstelling met een andere taal zou willen zien, zou ik niet ‘zij’ schrijven. Van een club zeg èn schrijf ik dat ‘ze’ in 1904 werd opgericht, en van een kerk dat ‘ze’ in de veertiende eeuw is gebouwd. Tot een tweede groep van verdofte vormen behoren 'k, 't, 'm, 'r/d'r. Deze reducties van ik, het, hem, haar eindigen niet op een doffe e zoals de vorige, maar beginnen ermee (als we van de variant d'r even afzien). Dat van de eerste twee ('k, 't) in sommige realisaties alleen [k] respectievelijk [t] te horen is (dus zonder doffe e ervoor) heeft misschien wel de spelling met de apostrof voor de hele groep bepaald.

In hoeverre informeel?

Ik weet niet of iemand het grondig onderzocht heeft, maar het valt op dat de verdofte vormen je, ze, we en me ook in het schriftbeeld van het Nederlands algemeen aanvaard zijn, terwijl die met apostrof in onze kranten bijvoorbeeld veel minder voorkomen. Onze maatschappij gaat er kennelijk van uit dat ‘ze’ in minder vertrouwelijke geschriften niet thuishoren. In wat formeler geschreven/gedrukte taal lezen we ik, het, hem, haar en niet 'k, 't 'm, 'r/d'r. Deze laatste gebruiken we bijvoorbeeld in brieven aan goede vrienden of kennissen.

Overigens blijkt er ook binnen de groep met apostrof nog een gebruiksverschil te bestaan tussen enerzijds 'k, 't, 'm en anderzijds 'r/d'r. De eerste drie komen, ook al worden ze niet zo gauw geschreven, net als de groep ‘je, ze, we, me’ in wat formeler spreeksituaties voor, terwijl haar (zonder klemtoon) daar nog de overhand blijkt te hebben op 'r/d'r. (Dit is ook voor het bezittelijke haar het geval: ‘Hare Majesteit’ wordt nooit ‘D'r Majesteit’.) Voor Vlamingen, die 'r/d'r nauwelijks kennen, moet hier nog aan toegevoegd worden dat de uitspraak [hət] in het Noorden niet bestaat: ofwel wordt in Nederland [ət] gezegd (met doffe e, maar zonder h) ofwel [hɛt] (met een e als in ‘met’ en een aangeblazen h). Dit geldt trouwens ook voor het lidwoord.

Ie als voornaamwoord

De verdofte vormen met apostrof worden soms door taalkundigen gepropageerd, omdat ze ervan uitgaan dat dan de tegenstelling met de volle beklemtoonde vormen ook in de spelling tot uiting komt. Daartegenover staat dat we in het Nederlandse taalgebied geen permanent normbepalend orgaan zoals bijvoorbeeld de Académie Française hebben, en dat ook niemand er in zijn eentje in slaagt de maatschappij voor te houden hoe het zou moeten. Dit geldt ook voor hij en ie. Sommigen zeggen dat we maar het best overal ‘ie’ kunnen schrijven als we dat ook zouden zeggen. En toch blijft het prestige van ‘hij’ groot: in officiële stukken bijvoorbeeld staat ‘hij’ en niet ‘ie’, ook in nauwe aansluiting met (de eindmedeklinker van) een voorafgaand woord, waar ‘ie’ gesproken wordt: ‘De minister zei dat hij [ie] zijn [z'n] beslissing nog niet bekend kon maken.’

‘In nauwe aansluiting met (de eindmedeklinker van) een voorafgaand woord’ zei ik daarnet. Dat is heel vaak, maar niet uitsluitend, de eindmedeklinker van een persoonsvorm (komt/kwam). Uit de ministeriële uitspraak waaraan ik zoëven refereerde, blijkt immers dat het ook de t van ‘dat’ kan zijn. En ook na de f van ‘of’ respectievelijk de r van ‘war’ zeggen we niet ‘hij’, maar ‘ie’.

In informeel taalgebruik horen we tussen ‘ie’ en de eindmedeklinker van het voorafgaande woord vaak d of t (als die voorafgaande medeklinker al niet t is tenminste): kwam hij➛kwam ie➛[kwamdie], waar hij➛waar ie ➛[waardie] (na een stemhebbende); of hij➛of ie➛[oftie] (na een stemloze). Men neemt in kringen van taalkundigen aan dat ‘ie’ niet door klankwijziging uit ‘hij’, maar uit het aanwijzende ‘die’ ontstaan is (ook in dat opzicht mogen we ‘ie’ dus niet met de verdofte vormen vergelijken). Toch hoort deze verbin-

[p. 127]

dingsmedeklinker d/t (voorlopig?) niet in verzorgder spreektaal noch in het taalgebruik van nieuwslezers op radio en televisie thuis.

Bepetkingen van ‘ie’

En geschreven wordt hij evenmin. Het voorlaatste woord van de vorige zin zou ik ‘ie’ hebben uitgesproken als ik over deze kwestie met iemand van gedachten had gewisseld; in dit stukje schrijf ik ‘hij’. Ik heb hierboven trouwens al eens ‘het’ geschreven, ook al zou ik dat in een gesprek [et] laten klinken. En de spelling van het onzijdige lidwoord is in dit opstel overal het; de variant 't gebruik ik alleen als ik iets voor iemand opschrijf met wie ik gemeenzaam pleeg om te gaan.

Als ‘ie’ alleen in verbinding met een voorafgaande medeklinker ‘hij’ vervangt (in ‘Wat zei ie?’ gaat aan ‘ie’ de halfklinker [j] vooraf), komt het per definitie niet aan het begin van een zin voor en evenmin na een doffe e: ‘Ie doet niks.’ / ‘Waar woonde ie toen?’ zijn dus uitgesloten. Nederlanders kunnen in het laatste geval wèl ‘ie’ gebruiken, als ze tussen de doffe eind-e van de persoonsvorm ‘woonde’ en het voornaamwoord ‘ie’ een verbindings-n spreken (‘Waar [woondenie] toen?’). Ook zeggen ze in een zinnetje als dit wel eens ‘die’ in plaats van ‘hij’. (‘Waar [woondedie] toen?’). Beide varianten behoren tot de gemeenzame taalsfeer van het Noorden; in vrat formeler gesproken taal zal ook daar op een doffe e ‘hij’ volgen. In Vlaanderen ontstaat soms verwarring; ‘ie’ is er niet inheems en daardoor vinden sommigen het onbewust Nederlandser dan ‘hij’, dat er de algemene vorm is. Als gevolg daarvan gaat men ‘ie’ hypercorrect gebruiken, ook na een doffe e, wat in de standaardtaal niet kan.

Bezittelijke varianten

Terloops verwees ik al eens naar de bezittelijke voornaamwoorden. Wat voor het persoonlijk voornaamwoord geldt, is ook daarop (zij het in wat geringere omvang) van toepassing: naast jouw staat je, naast de volle vormen mijn, zijn horen we m'n, z'n, en haar kan 'r/d'r worden. De verdofte vorm ‘je’ is algemeen aanvaard en wordt zonder meer gesproken èn geschreven; de verdofte vormen van mijn, zijn komen in alle gesproken taalsferen voor, maar de apostrofspelling m'n, z'n is nog niet tot het formele taalgebruik doorgedrongen; de doffe vormen 'r/d'r blijken het in formele gesprekssituaties, waarin de volle vorm haar stand houdt, nog niet zover gebracht te hebben als de verdofte varianten m'n en z'n, en geschreven tref ik ze nog iets minder aan (behalve in gemeenzame geschriften).

Uiteraard kan in deze toestand (zoals ik hem hier heb menen te mogen beschrijven) verandering komen. Ik zou daar overigens geen bezwaar tegen hebben: een evolutie is op een kunstmatige wijze niet tegen te houden, en een zekere eenvormigheid zou het ons èn onze taal alvast wat makkelijker maken.