Onze Taal. Jaargang 54

[p. 125]

Wat heet...?
America aan de heide

Rob Rentenaar - P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

Wij Nederlanders hebben het vaak wat moeilijk met de Duitse geslachten. Dat blijkt onder andere als we ongewone plaatsnamen trachten te verklaren. Naar aanleiding van mijn artikel in het februari/maart-nummer over vernoemde plaatsnamen kreeg ik een aantal reacties met betrekking tot de naam van het dorp America in de gemeente Horst in Limburg. Volgens degenen die mij daarover schreven was dit dorp beslist niet naar het werelddeel van die naam vernoemd. De oorsprong van de naam zou in Duitsland gezocht moeten worden.

Am Erika?

Sommigen beweerden dat het dorp ontstaan was bij een landgoed dat door een Duitse grootgrondbezitter in Horst gesticht was. Anderen waren van mening dat Duitse bijenhouders, die hun korven aan de rand van de heide neergezet hadden, de naamgevers geweest waren. In beide gevallen gingen de briefschrijvers er echter van uit dat deze Duitsers het dorp Am Erika genoemd hadden. Later zou de oorsprong van die naam vergeten zijn waarna men hem als Amerika was gaan interpreteren.

Ik vrees nu dat degenen die de naam America op deze manier willen verklaren nog iets anders vergeten zijn en wel hun lessen Duitse grammatica. Want wat zongen de SS-ers immers toen ze hier in 1940 luid stampend kwamen binnenmarcheren? Juist: ‘Auf der Heide blüht die Erika!’ Zij hadden op school goed opgelet en wisten dus dat het woord Erika vrouwelijk was. Een vorming Am Erika zou in een Duitse mond dan ook volstrekt ongrammaticaal geweest zijn. Hoogstens had men de naam An der Erika kunnen vormen, maar die had zich nog minder tot America kunnen ontwikkelen dan dat bij Am Erika het geval geweest zou zijn.

Emigratie

Nee, het dorp America is echt naar het werelddeel Amerika vernoemd. Het deelt deze naamsoorsprong met meer dan negentig buurten, gehuchten, wijken, boerderijen en stukken grond in Nederland die ook allemaal Amerika of soms Klein of Nieuw Amerika heten. Het enige Duitse aan het dorp in Limburg is misschien het vroege ontstaan van de naam. Zoals overal in Westen Noord-Europa vormt de plaatsnaam Amerika een echo van de grote emigratiebeweging over de Oceaan, die in de vorige eeuw op gang begon te komen. In Nederland ligt het begintijdstip van die massa-emigratie in 1846-1847. Daarom dateren de meeste Amerika's in ons land pas van na die tijd. Het dorp America in Limburg moet omstreeks 1820 ontstaan zijn. Het ligt in een streek die sterk op Duitsland georiënteerd was en juist daar was de emigratie naar Amerika al enkele decennia vroeger begonnen. De naam van het dorp moet dan ook eerder als een produkt van de Duitse dan als van de Nederlandse massa-emigratie beschouwd worden.

Erica of dopheide

We keren nog even terug naar de erica tetralix, zoals de Latijnse aanduiding voor de dopheide luidt. Het was namelijk deze soort Erika waarover eerdergenoemde Duitsers zo hinderlijk hoorbaar plachten te zingen. Deze heideplant is in de Duitse dialecten onder talloze termen bekend: Glockenheide, Sumpfheide, Moorheide, Bultheide, Besenheide, Niederländische Heide, Edelheide, Winterheide, enz. In de buurt van Lübeck wordt hij Erich genoemd, wat inderdaad op het Latijnse woord erica teruggaat. Erika is daarentegen een term die in het Duits pas laat vanuit de botanische vaktaal in de standaardtaal opgenomen is. Hij duidt daarin alleen de dopheide als plant aan en niet het gebied dat met die heide begroeid is. De combinatie van dit woord met het voorzetsel an is mede daarom als plaatsnaam al niet erg waarschijnlijk.

Erica als plaatsnaam

Toch heeft de dopheide wel degelijk wortel geschoten in onze plaatsnamenvoorraad. In de gemeente Emmen kennen we immers het dorp Erica. Dit is ontstaan uit een veenontginning die dateert van omstreeks 1863. De eerste bewoner had op zijn plaggenhut een bord met daarop ‘Erica’ gespijkerd. Nadat er ter plaatse meer hutten en keten verrezen waren, is de naam Erica op de hele nederzetting overgegaan. Dit is gebeurd in een tijd dat men in Nederland overal villa's en landhuizen bouwde die naar planten en bloemen genoemd werden. Erica vormde in dit verband het deftige synoniem van de villanaam Heidebloem. Die eenzame pionier in het Drentse veen heeft dan ook waarschijnlijk niet anders gedaan dan de spot gedreven met die chique manier van naamvorming.

Wat Erika als naam voor een veenontginning betreft is het ten slotte nog opvallend dat de Duitsers daar later mee gekomen zijn dan wij. De veenkolonie Erika in de Kreis Meppen is pas in 1909 gesticht en kan dus geen invloed hebben gehad op het ontstaan van Nederlandse plaatsnamen.