Onze Taal. Jaargang 54

[p. 114]

Van Woord tot Woord
De parel van de Middellandse Zee

Marlies Philippa

Parels hebben wel wat. Onlangs meldde de alternatieve radionieuwsdienst op de vrijdagochtend, dat er in Amsterdam een grote partij parelhoenders was gestolen. Een grapje natuurlijk, want parels zaten er vast niet in verborgen. Als het nu nog pareloesters waren geweest. Die kunnen wel parelmoer vormen. Parelmoer, ‘parelmoeder’. Vroeger was het de benaming voor de schelp die een parel bevatte: het was alsof zij de parel baarde. Pas later kreeg het zijn huidige betekenis.

Parels voor de zwijnen

Wij hebben het woord parel al in de vroege middeleeuwen ontleend aan het volkslatijn. Het is een kruising van het Latijnse perna ‘schelp’ en sphaerula ‘bolletje’. De Germaanse talen noemden de parel vroeger anders: marikreitos, merigrita of meregrota, volksetymologische wijzigingen van het Latijnse margarita. Door die aanpassing aan het Germaans was het woord zoiets als ‘meergrit’, dat wil zeggen ‘zeegruis’ gaan betekenen. Margarita ‘parel’ komt van het Griekse margaritês en is van Semitische oorsprong. De Franse marguerite leidde tot onze margriet. De bloembetekenis is in het Frans ontwikkeld. De betekenis ‘parel’ bestaat daar alleen nog in de archaïsche uitdrukking ‘jeter, semer des marguerites devant les pourceaux’: paarlen voor de zwijnen werpen (Mattheus 7:6). Parel en haar afleidingen hebben een poëtische en meestal een positieve lading. Een gebroken parelsnoer kan zijn erotiserende werking nog tientallen jaren behouden. De morgendauw parelt, evenals klanken en een lach kunnen parelen. Maar een parelende traan wordt me wat sentimenteel en parelend zweet een beetje onsmakelijk.

Alexandrië

Dit jaar ga ik op vakantie - u merkt mijn katholieke taalgebruik: met vakantie krijg ik niet over mijn lippen - naar Alexandrië, de plaats die in de Arabische wereld ‘de parel van de Middellandse Zee’ wordt genoemd. Als liefhebber van taal intrigeert de naam van deze stad me. Vooral de manierwaarop de Arabieren hem hebben vervormd tot Al Eskandaria of El Iskendarië. De stad is gesticht door en genoemd naar Alexander de Grote: (El) Iskander (El) Akbar. De Griekse naam Alexandros is mogelijk door volksetymologie ontstaan uit het Hettitische Alaksandus. Via Arabische oren werd Alexander geherinterpreteerd. De naam werd opgevat als het lidwoord al/el + de eigenlijke naam, op dezelfde manier als dat ook bij sommige andere namen mogelijk is. El Moustafa bijvoorbeeld kan voorkomen naast Moustafa. El Iskander is dus een herinterpretatie, waarbij de naam aan het Arabische systeem werd aangepast.

Een dergelijke herinterpretatie is min of meer te vergelijken met enkele systeemaanpassingen in het Nederlands. Die van cyclaam bijvoorbeeld. In cyclamen (meervoud cyclamens), een enkelvoudig Latijns woord, meenden onze taalgenoten een meervoudsuitgang te beluisteren. En zij creëerden een nieuw enkelvoud: cyclaam. Het omgekeerde is ook gebeurd. Met teen, schoen en peen. Deze woorden hadden oorspronkelijk in het enkelvoud geen -n: tee, schoe en pee. In het Engels spreek je nog steeds over shoe en toe. Omdat de woorden bijna altijd in het meervoud (met een -n) voorkwamen, konden die vormen gemakkelijk als enkelvoudsvormen worden geïnterpreteerd en zo kon er een nieuw meervoud ontstaan.

Ruspen en wepsen

De tweede verandering in Aleksander(Al)eskander is het omdraaien van de k en de s. Die verwisseling is heel begrijpelijk als we eraan denken wat we zelf met de ps/sp doen. Zoals in wesp-weps, gesp-geps, hesp-heps en rups-rusp. Overigens hoeven vormen die door ons nu correct genoemd worden (wesp en gesp bijvoorbeeld) dat etymologisch gezien helemaal niet te zijn! De ps aan het begin (zoals in pseudo-etymologie) komt in het Nederlands alleen in uitheemse woorden voor. Voor ons en ook voor tal van buitenlanders is die combinatie moeilijk tot onmogelijk uit te spreken. Sommige buitenlanders voegen dan graag een tussenklinkertje tussen de p en de -s. Zo vertelde een Iraniër mij kortgeleden dat hij psychologie wilde gaan studeren, maar uit de manier waarop hij dat uitsprak zou ik eerder hebben opgemaakt dat hij zich aan de urineleer zou gaan wijden dan dat hij in de zielsleer geïnteresseerd was. Nederlanders draaien de klanken p en s liever om: spychologie is een veel gehoorde uitspraak.

Om terug te keren naar de ks zoals in Aleksander (Nederlands: Sander!: de ks is in het Standaardnederlands evenmin populair als de sk. Van Saksen hebben wij Sassen gemaakt en van Texel Tessel. Een skole werd een school en een visk eerst een visch en daarna een vis. Geen wonder dat die Arabieren ook met de ks-sk zijn gaan rommelen. Binnenkort ga ik naar Iskandarèya - om het op zijn Alexandrijns uit te spreken. Ik ben benieuwd hoe die stad weet te parelen.