Onze Taal. Jaargang 54

[p. 108]

Bezuinigen

C.P. Emans - Oud-hoofdinspecteur van de Inspectie der Rijksfinanciën, Den Haag

Bezuinigen is voor een regering een hoogst ondankbare taak. Het is de praktijk van twee bekende spreekwoorden, die beide een onaangename inspanning tot uitdrukking brengen. Dat zijn: de tering naar de nering zetten, en: het moet uit de lengte of uit de breedte komen. Bezuinigen maakt de bezuiniger niet populair. Het is dus geen wonder, dat de meeste ministers van Financiën het er moeilijk mee hebben gehad dit onderdeel van hun opdracht onomwonden bij de naam te noemen. Alsof het iets is waarvoor je je een beetje behoort te generen hebben zij naar verontschuldigende synoniemen voor het woord bezuinigen gezocht. Het moet gezegd, met succes.

In een bekend handboek voor ambtelijk taalgebruik wordt bezuiniging zelfs als eerste en duidelijkste voorbeeld van eufemismengebruik genoemd. Een van de gevolgen is, dat de geschiedenis van onze bezuiniging tegelijkertijd een geschiedenis van eufemismen is geworden. Daarover gaat dit verhaal.

Eerste definitie

Een belangrijke datum in deze geschiedenis is 1 februari 1921. Op die dag nam de toenmalige minister van Financiën, De Vries, een historisch bezuinigings-initiatief. De sporen die de eerste wereldoorlog had nagelaten in de huishouding van de Staat waren nog lang niet verdwenen. Wat vooral aanstoot gaf, was, dat het aantal ambtenaren en de rijksuitgaven, voor die tijd althans, tot een ongekende hoogte waren gestegen. De overtuiging, dat daaraan iets moest worden gedaan was oprecht en algemeen.

Aangespoord door een motie uit het parlement kwam minister De Vries op 1 februari 1921 met een wetje dat de instelling van een permanente bezuinigingsinspectie mogelijk maakte. Wat hij onder bezuinigen verstond zette hij, zonder zuinig te zijn met woorden, uiteen in de Memorie van Toelichting. De kern was: ‘te onderzoeken welke maatregelen ten opzichte van de departementen en daaronder ressorterende diensttakken kunnen worden genomen om tot beperking en inkrimping van uitgaven te geraken ’. Het doel was: ‘in het algemeen belang voor een goede en doelmatige besteding van 's lands gelden zorg te dragen’.

Het begrip bezuinigen was daarmee voor de toekomst gedefinieerd. Wel kreeg het sindsdien vele malen een nieuwe naam erbij, maar noemenswaard veranderde het niet meer van inhoud.

Welteren en aanpassen

Tot aan de jaren dertig kon het woord bezuiniging zich zonder concurrentie van andere aanduidingen handhaven. Misschien werden in de opgaande conjunctuur de gevolgen minder gevoeld. Dat duurde tot 1932. In dat jaar verscheen een van de vermaardste bezuinigingsrapporten uit onze vaderlandse geschiedenis, het rapport van de Staatscommissie Welter.

Weker maakte onderscheid tussen bezuinigingen op korte termijn en bezuinigingen op de lange baan. De laatste noemde hij bezuinigingen in perspectief.



Deze vondst, die in originaliteit later niet meer werd geëvenaard, is bij de bewindslieden ten onrechte in het vergeetboek geraakt. Hij bood de minister die het rapport Welter had uit te voeren, De Geer, ongevraagd een excuus voor de soberheid van zijn directe bezuinigingsresultaten. Door de grote weerstanden tegen de voorstellen kwam er van de realisering niet zoveel terecht. Het gevolg was wel, dat in de volksmond de uitdrukking welteren ingang vond. Het woord was jammer genoeg een te kort leven beschoren om de eerstvolgende nieuwe druk van Van Dale nog te halen.

Een geducht bezuiniger uit het midden van de jaren dertig was de heer Colijn. Hij liet het ondankbare werk in de eerste plaats over aan zijn minister van Financiën, Oud, maar toch is het de naam Colijn die voor altijd verbonden zal blijven aan het begrip aanpassen. Colijn ondervond niet zoveel waardering voor zijn aanpassingspolitiek maar hij maakte er wel geschiedenis mee. Sinds Colijn is het woord aanpassen besmet en geen politicus zal het, in de Colijnse betekenis, nog in de mond nemen.

Bezinning op sanering

De tweede wereldoorlog verhinderde de ontwikkeling van het bezuinigingsstreven. Maar direct in 1945 werd, onder de legendarische minister Lieftinck, de zaak weer stevig aangepakt. De chaos die de oorlog had nagelaten was nog groter dan die welke zijn voorganger De Vries 25 jaar eerder had aangetroffen. Terecht noemde Lieftinck zijn forse ingrijpen gezondmaking, maar nog bekender werd sanering. Het klonk tegelijkertijd verontschuldigend en krachtig en snoerde tegenstanders bij voorbaat de mond.

De zeven magere jaren van Lieftinck duurden tot zijn aftreden in 1952. Toen was de sanering zover gevorderd dat zijn opvolger, de heer Van de Kieft, de bakens een beetje kon verzetten. Deze deed dat, met dank aan zijn voorganger, vol overtuiging maar het bezuinigen kon ook hij niet helemaal vergeten. Zijn

[p. 109]

goede bedoelingen op dit punt gaf hij, contemplatieve figuur als hij was, de naam bezinning.

Een moedige daad werd daarna gesteld door minister Hofstra in 1957. Met inzicht in de economische problemen van die dagen introduceerde hij de bestedingsbeperking. De aanpak en de resultaten waren goed, maar populair werden hij en het bezuinigen er niet door. Van Hofstra kan echter gezegd worden, dat zijn bestedingsbeperking het enige eufemisme is, dat als zodanig erkend, in de eerstvolgende nieuwe druk van Van Dale werd opgenomen.

Temporiseren na doorlichting

Na Hofstra kwam de periode Zijlstra. Het economisch getij was rooskleuriger geworden en had de belangstelling voor het actieve bezuinigen naar de achtergrond gedrongen. Ook aan nieuwe eufemismen bestond dus geen behoefte. Wij maakten wel kennis met de ‘Zijlstra-norm’, maar dat was meer een doe-het-kalm-aan-signaal dan een bezuinigingsgebaar.

Dat werd anders bij het tweede ministerschap van de heer Witteveen in 1967. Deze nam het gevecht tegen de uitgavenstijging weer op en trachtte daaraan ook een persoonlijke ‘klank’ te geven. Naast een keuze uit de woordenschat van zijn voorgangers gebruikte hij als een der eersten de uitdrukking temporisering. Met doorlichting behoorde dat tot zijn regels van het ‘stringent begrotingsbeleid’.

Het optreden van minister Nelissen in 1971 luidde een nieuwe ontwikkeling in van de bezuiniging en haar taal. Deze minister kwam tot het inzicht, dat het ware bezuinigen eenvoudig een kwestie was van het opnieuw beoordelen van de posten op de rijksbegroting. Deze gedachte was weliswaar niet erg oorspronkelijk maar wel goed bruikbaar om de bezuinigingslading te dekken onder een nieuwe vlag, herwaardering.

Herzieningen omgebogen

De grootste verrijking van de bezuinigingstaal kwam tot stand onder het kabinet Den Uyl. Zonder het gebruik van de synoniemen van zijn voorgangers te veronachtzamen toonde het een grote vindingrijkheid bij het zoeken naar nieuwe. Reeds in 1973 leverde de premier persoonlijk een eerste bijdrage met zijn herzieningen van het beleid en nog in hetzelfde jaar nam zijn minister van Financiën, Duisenberg, zelf ook een initiatief. Hij voelde wel voor de richting die Nelissen reeds was ingeslagen maar volgde deze niet helemaal. Herwaardering deed hem te veel aan andere ingrepen denken en hij gaf de voorkeur aan het nog voorzichtiger klinkende heroverwegen. Heroverwegen van uitgaven, wel te verstaan. Een jaar later werd uitgaven nog vervangen door taken en zo werd het ten slotte heroverweging van overheidstaken. De zaak werd ernstig opgevat want er werd een speciale procedure voor ontworpen. Maar dat was nog niet alles. Onder Den Uyl kwam ook het reeds eerder ontdekte afweging van prioriteiten hevig in zwang en ten slotte werden we vertrouwd gemaakt met het nu nog veelvuldig gebruikte ombuigingen.

Bijsturing in bestek

Met bezuinigingsdaden was het kabinet - als vele van zijn voorgangers - minder gelukkig, of beter gezegd minder vruchtbaar, dan met bezuinigingswoorden. Van een ambitieus beleidsplan, aangekondigd in 1976, moest een groot deel van het hoofdstuk bezuinigen, om met Welter te spreken, bezuinigen in perspectief blijven. Het werd over de kabinetswisseling heen getild en geschoven op het bord van Van Agt-Andriessen. Andriessen gaf zijn eigen bezuinigingsmonument de naam bestek. Hij was wel zo verstandig het in Welter-perspectief te plaatsen en noemde het Bestek '81. In de nota waarin dit bestek werd verpakt eisten de geërfde ombuigingen nog zoveel aandacht op, dat de eigen bijdrage van Andriessen aan de bezuinigingstaal nauwelijks viel op te merken. Toch was die er wel, namelijk bijsturingen herbezinning. Ook Andriessens bestek bleef onvoltooid want in 1981 was hij al afgetreden. Het huidige kabinet heeft op het terrein van de verbale bezuiniging nog geen indrukwekkende dingen laten horen. Geen nieuwe althans. Is dat gebrek aan fantasie of heeft het een andere oorzaak? Thans wordt in ‘de stukken’ weer gewoon over bezuinigen gesproken.

Bezuinigen is een niet meer uit onze vaderlandse cultuur weg te denken element geworden met vele gezichten. Opgevoed door onze regeringen zijn we er vertrouwd mee gemaakt als met een seizoenverschijnsel dat we niet aangenaam hoeven te vinden maar wel onafwendbaar. Het initiatief van minister De Vries wordt op 1 februari a.s. een 65-plusser. Wat dat zal betekenen voor de bezuiniging hebben we nog in perspectief.