Onze Taal. Jaargang 54

Is conversatie-analyse een slechte mop?

Hanneke Houtkoop-Steenstra - linguïste, Amsterdam

De reactie van de anglist Pieter Nieuwint op het artikel van Dick Springorum over Conversatie-analyse (CA) (op blz. 34 van het aprilnummer) verdient een weerwoord.

Springorum stelt dat de analyse van alledaagse gesprekken een grotere plaats in de taalwetenschap verdient dan zij nu inneemt, en dat de taalwetenschap in de toekomst profijt kan hebben van de studie van wat mensen met taal doen. Met deze stelling plaatst Springorum zich in een defensieve positie, wat doorgaans niet de sterkste positie is. En Nieuwint, die zich meer verwant voelt met wat doorgaat voor ‘de’ taalwetenschap, speelt hier dan ook op in, door de CA zoals Springorum die presenteert, in ferme taal aan te pakken. Hij concludeert dat de CA ‘misschien wel iets te maken heeft met sociologie, psychologie en desnoods met beleefdheidskunde, maar weinig of niets met taalkunde’.

Hiermee laat Nieuwint niet alleen zien dat hij niet weet waarover hij praat, maar tevens dat hij de taalwetenschap ook zo beperkt wil laten blijven als zij lange tijd geweest is. Hij legt zijn standpunt uit aan de hand van, zoals hij zelf terecht opmerkt, een ‘uiteraard geheel mank gaande vergelijking’.

Omdat zijn ‘bijdrage’ nogal raillerend is, en bovendien vakinhoudelijk ver beneden de maat, wil ik op zijn schrijfsel verder niet ingaan. Het zou te veel eer zijn. Liever geef ik enkele voorbeelden van resultaten uit conversatie-analytisch onderzoek, waaruit blijkt dat de CA aspecten van taal en taalgebruik kan beschrijven die de ‘traditionele’ taalkunde nooit heeft beschreven en ook niet gemakkelijk kan beschrijven.

De rol van partikels

Zo is er de fraaie dissertatie van Doro Franck Grammatik und Konversation (te koop bij elke goede boekhandel) waarin overtuigend duidelijk wordt gemaakt dat de studie van taalgebruik in alledaagse gesprekken een wezenlijke uitbreiding betekent van onze kennis over taal(gebruik). De taalwetenschap waarover Nieuwint spreekt baseert zich op zelfbedachte zinnen, bijvoorbeeld ‘Weet Pieter iets van taalwetenschap?’ Van zo'n zin wordt dan de structuur beschreven. Zo is in deze zin het onderwerp en het werkwoord omgedraaid, waardoor het een vraagzin is geworden. Omdat deze vraag met ja of nee beantwoord kan worden is het een ja/neevraag. Aangezien traditionele taalwetenschappers het zich doorgaans niet te moeilijk willen maken, wagen ze zich

[p. 95]

liever niet aan een zin als ‘Weet Pieter wel iets van taalwetenschap?’ Franck laat zien dat zo'n woordje als ‘wel’ (een modaal partikel) de eerste zin fundamenteel verandert. Het is nu geen ja/nee-vraag meer, maar een vraag waarin het antwoord al wordt gesuggereerd. En degene aan wie deze uiting wordt gericht kan nu niet meer met ‘ja’ of ‘nee’ reageren, maar met ‘precies’ of ‘dat blijkt’, danwel met ‘jawel hoor’ of ‘zeker wel’. Met zo'n reactie op de vraag wordt niet alleen een antwoord gegeven, maar tegelijk gereageerd op de suggestie dat Pieter weinig van taalwetenschap weet. Daarmee wordt ingestemd of het wordt tegengesproken.

Gebruik versus structuur

De functie van deze kleine woordjes als ‘wel’, ‘toch’ (‘Ben je toch gekomen?’) of ‘zeker niet’ (‘Jij hebt die koekjes zeker niet opgegeten?’) werd pas beschreven toen taalwetenschappers begonnen te kijken naar hoe taal werd gebruikt. Dit begon met de opkomst van de pragmatiek, de studie van taal gebruik (tegenover de studie van de taal structuur). Toen in de jaren zestig binnen de sociologie de CA opkwam, met daarin centraal de vraag hoe mensen met behulp van taal gesprekken voeren, kreeg de pragmatiek een belangrijke impuls. Terwijl de pragmatiek ook nog werkte met zelfbedachte zinnen of series zinnen, begon zij ook te kijken naar taal zoals mensen die in gesprekken gebruiken, en daarmee naar taal in de context waarin het gebruikt wordt en tegen wie het gebruikt wordt.

Een belangrijk inzicht uit de CA is, dat de betekenis van woorden en zinnen mede afhankelijk is van de plaats in het gesprek waar ze optreden. Zo betekent ‘zeker niet’ in ‘Jij hebt die koekjes zeker niet opgegeten?’ iets heel anders dan in het antwoord erop ‘Nee, zeker niet.’

Hetzelfde geldt voor ‘Heb jij wel zin in eten?’ tegenover ‘Ik heb wel zin in eten.’

Een ander voorbeeld. Soms treedt in een zin het woord ‘trouwens’, ‘overigens’ of ‘eigenlijk’ op. Deze woorden staan dan tamelijk ver of helemaal vooraan in de zin: ‘Heb jij overigens boodschappen gedaan?’ of ‘Trouwens, heb jij boodschappen gedaan?’ Om uit te kunnen leggen wat dit woord hier betekent, hebben we niets aan de traditionele opvattingen over wat taalkunde is. Met ‘trouwens’ enz. geeft de spreker aan dat hij of zij een ander onderwerp gaat aansnijden dan dat waar het zojuist over ging. En zo'n aanwijzing is ook nodig, want zonder deze aanwijzing neemt de gesprekspartner aan dat de nieuwe zin aansluit bij het lopende onderwerp. Daarom staat ‘trouwens’ ook zo vooraan, anders zou de ander immers denken ‘Wat heeft dit er nu mee te maken?’

Sociale functie

Net als ‘trouwens’ of ‘overigens’ hebben bepaalde woorden als enige functie dat ze het gesprek structureren. Andere (series) woorden spelen vooral een rol in de instandhouding van de relatie tussen de gesprekspartners. Zo kan iemand op een opmerking reageren met ‘dat is niet zo’. Maar in werkelijkheid blijkt dat men dan liever zegt ‘dat is wel zo, maar...’, of ‘dat is een interessante gedachte, maar aan de andere kant...’. Hiermee wordt de vorige spreker zoveel mogelijk in zijn waarde gelaten.

Op dezelfde manier kun je iemand vriendelijk kritiseren door te zeggen ‘ik vraag me af of dit de beste oplossing is’. Met zo'n zin heb je meestal meer succes dan met ‘wat is dat nou weer een stomme oplossing’.

Nieuwint is van mening dat de CA triviale uitspraken doet en hem niets nieuws kan vertellen. Dit is een bekend idee van mensen die vergeten dat ze deze ‘triviale dingen’ pas weten nadat iemand anders ze hen verteld heeft.

Bovendien gaat het om zaken die niet trivialer zijn dan de ontdekking dat het woord ‘niet’ of ‘geen’ van een zin een negatie maakt. Blijkbaar wisten we dat ook al eeuwen, want de mensheid gebruikt zulke woorden al eeuwen om negatieve zinnen te maken.

Om terug te komen op Nieuwints opmerking dat CA weinig of niets te maken heeft met taalkunde, tot slot het volgende. Behalve dat ik het hiermee oneens ben, vraag ik me af of dat zo belangrijk is. CA gaat in ieder geval over taalgedrag. We kunnen de stelling van Nieuwint ook omdraaien: het is de vraag of taalkunde wel iets te maken heeft met taalgedrag en met de functie van taal, namelijk de communicatie tussen mensen.