Onze Taal. Jaargang 54

[p. 85]

Reacties

X IJ Z
Eco Moulijn - Den Haag

Wanneer een Nederlander zijn alfabet opzegt, plaatst hij aan het eind de letters X IJ en Z. De letter Y (de Griekse Y) hoort in dit alfabet in feite niet thuis. Wordt de Y door verbasteringen of door vreemde woorden toch binnengesmokkeld, dan wordt hij bij de IJ geplaatst. Aangezien de samenstellers van taalwoordenboeken hebben ontdekt, dat de IJ bestaat uit de letters I en J, plaatsen zij de IJ onder de I, hetgeen door diegenen die slechts af en toe een woordenboek raadplegen, node wordt aanvaard. In de praktijk blijkt een rangschikking van de woorden die met een IJ beginnen voor Nederlandstaligen veel meer op zijn plaats tussen de X en de Z. Volgens de ABC-regels wordt de IJ tussen de X en de Z geplaatst en het is dus begrijpelijk dat door de samenstellers van (door zeer velen gebruikte) naslagwerken als de telefoongids van het Staatsbedrijf der PTT, de ABC-regels voor de ordening worden gebruikt.

De als zusterinstellingen met een gemeenschappelijke boekhouding in het leven geroepen Nederlandse Instituten voor Efficiency (NIVE) en voor Documentatie en Registratuur (NIDER) publiceerden de ABC-regels voor het eerst in 1936 als NIVE-Publikatie. Na de scheiding van de administratie van deze instituten werden de latere drukken door het NIDER verzorgd totdat de ABC-regels in 1966 tot Nederlandse norm werden verheven (Normblad NEN 3390). De publikatie werd en wordt nu nog uitgegeven door de Uitgeverij Muusses te Purmerend. Door interne moeilijkheden werd bij de 7e druk in 1978 het normnummer weggelaten.

Reeds dertig jaar geleden werd er door de auteur van technische woordenboeken, Ing. G. Schuurmans Stekhoven, in de pers op gewezen, dat de namen in de telefoongidsen volgens de ABC-regels worden geordend. Men zou kunnen veronderstellen, dat het gebruik van de ABC-regels ongeveer 50 jaar na de eerste publikatie genoegzaam bekend is.

In het artikel ‘De ANS en de LEEK’ door Harry Cohen in het aprilnummer van Onze Taal op blz. 38 stelt de schrijver echter niet vast, dat de ANS voorbijgaat aan de ABC-regels bij de plaatsing van de IJ, maar schrijft hij dat ‘wij ons in de toekomst niet meer door het telefoonboek van de wijs hoeven te laten brengen’.

Het blijkt dus nodig de opmerking, dat in het telefoonboek de ABC-regels worden toegepast, te herhalen.

IJ, ij, hoe zit dat?
Harry Cohen - Brussel

In het aprilnummer van Onze Taal (blz. 38, ‘De ANS en de LEEK’) heb ik beweerd dat ‘de letter ij in een alfabetische rangschikking als i+j behandeld dient te worden’ en dat de in onze telefoonboeken gevolgde methode (ij tussen x en z) dus onjuist is. Eco Moulijn uit Den Haag zegt in bovenstaande reactie dat het net omgekeerd is. Volgens de ABC-regels is de ij gewoon de vijfentwintigste letter van het alfabet en niets rechtvaardigt de splitsing in een i en een j. De briefschrijver wijst er verder op dat deze regels al bijna vijftig jaar bekend zijn en in 1966 zelfs tot Nederlandse norm zijn verheven.

Dit alles is juist maar... in 1976 is deze norm weer ingetrokken. De tekst is echter nog te vinden in een publikatie van Uitgeverij Muusses in Purmerend, die vooral voor het onderwijs is bestemd.

De ABC-regels zijn dus al negen jaar hun gezaghebbende status kwijt. Niettemin, zij blijven het enige houvast voor wie naar eenheid streeft. Misschien doen leken er inderdaad beter aan, de ANS (en de meeste woordenboeken) op dit punt niet te volgen.

Plante- en dierenamen
G. Faber - Saaksum

Hoewel enigszins verlaat, wil ik nog even reageren op het artikel van J. van Donselaar (Onze Taal nr. 2/3, blz. 20) over het vertalen van plante- en dierenamen en de reactie op dit artikel van J.J.C. Tanis (Onze Taal nr. 5, blz. 53).

Wellicht is het juist te concluderen dat bij officiële vertalingen controle door een bioloog de enige remedie tegen vertaalfouten is, maar als amateuristische lezeres van buitenlandse (m.n. Zweedse) lectuur, heb ik veel baat bij de Dieren- en Plantengids van Europa van Dr. Harry Garms en de uitvoeringen daarvan in verschillende andere talen (in het Duits: Pflanze und Tiere Europas, in het Zweeds: Naturboken). Behalve voor biologische determinatie kunnen deze gidsen, door ze naast elkaar te leggen, gebruikt worden voor vertaalwerk. De beschrijvingen en illustraties komen per bladzijde precies overeen. Bijvoorbeeld op blz. 252 staat in de Nederlandse uitgave bovenaan een afbeelding en een beschrijving van de Kerkuil. Door de Zweedse uitgave op dezelfde bladzijde open te slaan zien we dat in dezelfde hoek van dezelfde bladzijde onder eenzelfde plaatje Tornuggla staat.

Ik hoop dat ik iemand van dienst heb kunnen zijn met deze tip.

De Hedendaagse
Rik Schutz - Utrecht

In het aprilnummer schreef J.J. Bakker op blz. 42 een stukje over de Hedendaagse van Dale (EnEn).

Op ontroerende wijze beschreef hij zijn adoratie voor Koenen en in geestige bewoordingen maakte hij melding van enkele tekortkomingen van deze nieuwe Van Dale. MAAR, onder het tussenkopje ‘onvergeeflijk’ schrijft hij dingen die, pijnlijk genoeg voor hem, bij uitstek die kwalificatie verdienen. Als Jeejee zegt dat er geen lijn te ontdekken valt in de aanduiding van het woordgeslacht, terwijl op blz. 21 e.v. een uitgebreide toelichting plus een

[p. 86]

keurig lijstje met alle gebruikte aanduidingen staat, wat moet ik als Onze-Taallezer dan denken van mijn recensent? Dat hij over een lijn moet struikelen voordat hij hem opmerkt? Over ordinaire slordigheid gesproken. ‘Hetzelfde geldt voor de herkomstaanduidingen’ om het in Jeejees eigen woorden te zeggen. Alleen woorden die regelrecht ontleend zijn en waarbij de herkomstaanduiding een indicatie kan zijn voor de uitspraak, hebben een markering. Spotten krijgt die markering dus niet, want het is geen Engels woord vanwege de Nederlandse uitgang. Sweater evenmin omdat de uitspraak in het Nederlands niet de Engelse is.

Ook dit is allemaal in de inleiding van NN verantwoord en het boek is vrij consequent in de toepassing van die regel. Dat gewone gebruikers meestal niet de inleiding van hun woordenboek lezen is bekend, maar dat een bespreker dat niet doet is onvergeeflijk.

Toch moest de redactie Jeejee maarniet de laan uit sturen. Hij moet maar zorgen dat hij net zo goed gaat lezen als hij schrijft. Misschien is hij zo ver als de nieuwe Koenen verschijnt.

Naschrift
J.J. Bakker

Rik Schutz heeft gelijk, het woordgeslacht wordt in de Hedendaagse Van Dale inderdaad op een consequente manier aangegeven. De de-woorden zonder nadere markering komen geheel overeen met de v.(m.)-woorden in het Groene Boekje. Het staat keurig in de Gebruiksaanwijzing van NN, op pagina 22 die ik over het hoofd heb gezien. Het predikaat ‘slordig’ neem ik terug.

Ik blijf twijfelen over die herkomstaanduidingen. Waarom wèl bij baby, canaille, dies, junta, kitsch en niet bij amoebe, braille, drain, flat en requiem? En waarom wordt van woorden die geen uitspraakmoeilijkheden opleveren (ansicht, babi, cantor, desk, formateur, skunk) desondanks de afkomst vermeld? Laat meneer Van Dale nu eens royaal bij alle leenwoorden de herkomst en de uitspraak aangeven, dan spreek ik geen vervloeking meer - zei hij, in 't zaâl van zijn stokpaard zich wendend.

Groetwoorden
Frits Leithuijser - Eindhoven

Het woord ‘hoi’ als groetwoord bij het weggaan, en niet als begroeting bij aankomst, is mijns inziens inderdaad geen Standaardnederlands, zoals H. Heestermans ons in het mei-nummer van dit blad op blz. 61 meedeelt.

Als uitspraakvormen van het woord ‘hoi’, als afscheidsgroet bij het weggaan, kon ik (fonetisch) noteren: /hoi/, /hoiju/, /hoijuhè/, en het daaraan verwante /houdoe/. Deze laatste variant komt voornamelijk voor in grote delen van Noord-Brabant.

De vormen /hoi/, /hoiju/, /hoijuhè/, /houju/ kwam ik tegen in Noord-Brabant, het Gelders rivierengebied, Overijssel en Limburg. Enkele plaatsen waar ik dit woordgebruik waarnam zijn:

Vessem, Bladel, Eindhoven, Nederweert, Roermond, Hoensbroek, Heerlen, Someren, Stramproy, Valkenburg, Nijmegen, Bergharen, Appeltern, Borne, Hengelo, Ruinen. In deze plaatsen waren en zijn er bepaalde kleinere bevolkingsgroepen die dit woord gebruiken in de genoemde uitspraakvormen, of was er een enkeling waarbij ik dit gebruik kon waarnemen.

Een overeenkomst tussen vrijwel alle gebruikers van deze woord- en groetvorm is, dat ze ofwel uit Noord-Brabant afkomstig zijn, ofwel erg intensief contact hebben of hadden met inwoners van Noord-Brabant. Het lijkt mij dan ook dat al deze vormen en uitspraken van het woord ‘hoi’, afkomstig zijn van de in Noord-Brabant veelvuldig gebruikte afscheidsgroet ‘houdoe’. Door de vele plaatselijke dialecten verbasterde dit woord tot de vele verschillende vormen. Een dialectvorm van een dialectvorm dus, iets wat in Noord-Brabant vrij veel voorkomt.

Over Zijn en Hebben
H.D. Vos - Amsterdam

Alle overgankelijke werkwoorden vormen hun voltooide tijden met behulp van hebben. Ik geloof niet dat er een uitzondering is op die regel. Dat is omdat hebben zelf overgankelijk is.

Uit hebben als zelfstandig werkwoord is het hulpwerkwoord hebben ontstaan. In ‘ik heb de stad veroverd’ is ‘heb veroverd’ al sinds tientallen eeuwen de voltooid tegenwoordige tijd van ‘verover’, maar in oorsprong is ‘veroverd’ passief deelwoord bij ‘stad’, lijdend voorwerp van ‘hebben’. ‘Ik heb de stad veroverd’ was dus eigenlijk hetzelfde als ‘ik heb de veroverde stad’. (Als ik even een stapje mag doen buiten ons taalgebied, het Frans heeft nog een verbuigbaar verleden deelwoord wanneer het lijdend voorwerp voor avoir staat: ‘La ville que j'ai conquise’. Bij het vrouwelijke ‘la ville’ sluit zich ‘conquise’ aan, het heeft dus nog iets van een bijvoeglijk, passief deelwoord).

Ook werkwoorden die op zichzelf zijn verkiezen als voltooide-tijdshulpwerkwoord, zoals rijden, eisen hebben wanneer ze een lijdend voorwerp achter zich hebben. ‘Ik ben meteen naar huis gerend’, ‘Wij hebben een eind gefietst’, ‘De duizend meter wordt op natuurijs gereden’.

De overgankelijke werkwoorden waren dus de eerste die hebben als hulpwerkwoord van de voltooide tijd zijn gaan gebruiken. Vele, ik denk wel de meerderheid van de onovergankelijke hebben zich bij hen aangesloten.

Waarom niet alle? T. Hoekstra wijst ons op blz. 54 van het mei-nummer erop dat bij overgankelijke werkwoorden en bij onovergankelijke ‘zijn-werkwoorden’ een deelwoord voor een substantief geplaatst kan worden. Bij onovergankelijke ‘hebben-werkwoorden’ kan dat niet. ‘Het verjeweetwelde haasje stapt uit het gelande vliegtuig.’ Dat is grammaticaal mogelijk maar onder ‘het gehinnikte paard’ komt een rode streep. ‘Verjeweetwelde’ is kennelijk het passieve deelwoord van ‘verjeweetwellen’ en ook ‘gelande’ heeft iets passiefs.

Werkwoorden die een verandering aanduiden, van plaats, van toestand, van hoedanigheid, verkiezen veelal zijn.

Maar om de nadruk te leggen op de activiteit gebruiken we hebben: ‘We zijn door het bos gefietst’ (route) ‘We hebben in het bos gefietst’ (bezigheid).

Een dergelijk betekenisverschil, meer dan de leeftijd van de spreker geloof ik, bepaalt ook de keuze tussen ‘ik ben opgetreden’ en ‘ik heb opgetreden’. Het eerste is deftig voor ‘ik ben omhoog gestapt’, het andere wil zeggen ‘ik heb toneelgespeeld’. Zo krijgt ‘opvallen’ (aansluitend bij het lijdelijke ‘vallen’) zijn als voltooide-tijdshulpwerkwoord;

[p. 87]

bij het in oorsprong meer actieve ‘treffen’ hoort hebben.

Vergelijk nu eens de volgende zinnen:

1.	Zijn de eieren gekookt? Dan kunnen we aan de saus beginnen.
2.	Zijn de eieren op het schapje rauw of gekookt?
3.	Het vlees is gaar. We kunnen gaan eten.
4.	Die vent is halfgaar.
5.	De melk is zuur geworden door het onweer.
6.	De melk is door Kaatje gekookt (geworden)

De grens tussen worden (geworden zijn) als koppelwerkwoord en het hulpwerkwoord van de lijdende vorm, worden (geworden zijn) is blijkbaar niet steeds scherp te trekken. De etymologische verwantschap van worden met het Latijnse vertere (wenden, keren) wijst op een grondbetekenis ‘veranderen in’ zowel van hulpwerkwoord als van koppelwerkwoord. ‘De melk is gekookt (geworden)’ = ‘Men heeft de rauwe melk in gekookte veranderd’, ‘De melk is zuur geworden’ = ‘De zoete melk is in zure veranderd’. Ook bij ‘ik ben gevallen’, ‘ik ben gekomen’, ‘ik ben gevlucht’ zit nog iets van koppelwerkwoord met bijvoeglijk naamwoord, al zijn het nu gewoon voltooid tegenwoordige tijden van ‘vallen’, ‘komen’ en ‘vluchten’.

‘Er wordt gesneuveld’ mag niet van T. Hoekstra; maar stel u nu eens voor: Nero bij de gladiatorenspelen. Weinig actie. Er is nog nauwelijks een druppel bloed gevloeid. Zou de keizer dan niet geërgerd kunnen uitroepen: ‘Hoe zit dat, wordt er hier vandaag nog gesneuveld?’ Gaat hier de keizer niet boven de grammatici?