Onze Taal. Jaargang 54

[p. 78]

Van Woord tot Woord
Laagwaardige verdwenen munten

Marlies Philippa

Er zijn verdwenen en er zijn iets minder verdwenen munten. Sommige munten bestaan helemaal niet meer in Nederland en het Nederlands, terwijl andere hun gebruikswaarde verloren hebben, maar nog wel in de taal aanwezig zijn.

De allerverdwenenste munten zijn bijvoorbeeld schellingen en groten, iets minder verdwenen zijn penningen, daalders, oordjes en duiten en het minst verdwenen is de cent. De centen zijn pas zo kort geleden verdwenen, dat ze er nog zijn!

Oortje: een stuiver in vieren

Van de laagwaardige munten (duiten, oorden en centen) is het oord, oordje of oortje het meest in de vergetelheid geraakt. Een oortje is vrijwel alleen nog bekend uit de uitdrukking ‘hij kijkt of hij zijn laatste oortje versnoept heeft’.

Volgens Van Dale bestaan of bestonden er nog veel meer uitdrukkingen met oortjes, zoals ‘hij zou een oortje in vieren bijten’ en ‘dat kan me geen oortje schelen’. Een oortje was heel weinig waard; een kwart stuiver maar. De betekenissen van al die uitdrukkingen kunt u dus gemakkelijk zelf bedenken.

Oordje mag zowel met een -d- als met een -t- gespeld worden. De spelling met -d- is oorspronkelijker. Want oordje komt niet van oor maar van oord. De grondbetekenis van oord is ‘punt’ of ‘hoek’. Vandaar dat oord ook ‘land dat in een hoek, in een punt loopt’, ‘uitstekend stuk land’ en later ‘gebied’ of ‘landstreek’ kon gaan betekenen. Een interessante betekenisontwikkeling, maar zonder belang voor het geldstuk oord. Voor de betekenis daarvan moeten we uitgaan van de stuiver. De stuiver, die in vroegere tijden de basiseenheid van ons muntstelsel vormde: een dubbeltje was een dubbele stuiver, een gulden twintig en een daalder dertig stuivers. In de middeleeuwen was een stuiver dikwijls door een kruis in vier hoeken, in vier oorden verdeeld en vaak kon de munt ook in vieren worden gebroken. Dan kreeg je vier hoekige munten, vier oordjes.

Duiten en centen

Een oordje was een vierde en een duit een achtste stuiver. We hebben het woord duit niet van onszelf. Het heeft te maken met een werkwoord dat ‘afslaan’ betekende en dat niet in onze taal, maar wel in de Scandinavische talen bestond. Een duit was datgene wat afgeslagen was. Eerst zullen dat stukken zijn geweest, die van staven of ringen van edel metaal waren afgeslagen en pas later werden duiten echte muntstukken. Duit is een Hollands-Fries woord van Scandinavische afkomst. Juist de Hollanders en de Friezen voerden in de vroege middeleeuwen nogal wat handel met de ‘noorderlingen’. Via die handel moet de duit naar ons land gekomen zijn.

De cent is lang niet zo oud als de duit. We hebben de cent pas sinds 1816. In dat jaar kregen wij het decimale geldstelstel, dat wil zeggen dat alles door tien gedeeld of met tien vermenigvuldigd moest kunnen worden. In de oude geldsystemen werd gedeeld door of vermenigvuldigd met twaalf of twintig of er werd de helft, een kwart, een achtste en een zestiende genomen. Een duit was een achtste en een penning een zestiende stuiver. Toen we in 1816 het geld in tienden en honderdsten begonnen uit te rekenen verloor de stuiver en won de gulden aan belang. Sindsdien vormt de gulden de grondslag van ons geldstelsel. Een tiende gulden bestond al, het dubbeltje, maar een honderdste moest nog worden gecreëerd. En dat werd de cent.

Geen rooie cent

Geld van lage waarde werd en wordt vaak in koper geslagen. Rood koper. Vandaar dat uitdrukkingen konden ontstaan als ‘hij heeft geen rooie duit’ of ‘geen rooie cent’. In het Zweeds zeggen ze: ‘Han har inte ett rött öre’: ‘hij heeft geen rooie öre’. Het gaat hierbij steeds om iemand die niet alleen geen gouden of zilveren munten meer heeft, maar zelfs geen kopergeld. Hij heeft geen cent te makke! Deze laatste uitdrukking danken we aan het Jiddisch. Het woord makke betekent in het Hebreeuws ‘klap, slaag, gebrek’. In Joodse kring en bij het loven en bieden op de markt ontstond de zegswijze ‘'n cent 'n makke’, die in het Nederlands verbasterd werd tot ‘geen cent de makke’ of ‘te makke’.

Wie geen cent te makke heeft is niet iemand met oorden; hij heeft geen duit meer, zijn centjes zijn op. En wie weet komt dat doordat hij zijn laatste oortje versnoept heeft!