Onze Taal. Jaargang 54

[p. 65]

[Nummer 6]

[p. 66]

Taal en macht

J. Renkema

Discussies over taal en macht komen bijna zonder uitzondering uit op kreten als ‘taal is macht’. Neem een zin als ‘de arbeider gaat naar zijn werk’. Eens werd de stelling verkondigd, dat juist het woordje ‘zijn’ hier onderdrukkend werkt, omdat zo gesuggereerd wordt dat het om het werk van de arbeider gaat, terwijl het toch de werkgever is die banen ‘in zijn bezit heeft’. Er wordt dan wat gelachen, en na wat heen en weer gepraat kan iedereen zich vinden in de stelling ‘taal is macht’. Taal onderdrukt, taal manipuleert, taal beïnvloedt. Men verwijst dan naar de redevoeringen van Hitler, of naar Orwell's 1984, of de mannentaal waardoor vrouwen worden gedomineerd. Maar hoe gaat dat nu precies in zijn werk? Wat zeggen taalkundigen?

Ach, eigenlijk is men nog weinig verder dan de uitspraak van die al lang vergeten Duitse taalkundige aan het eind van de vorige eeuw, Ph. Wegener. Deze Wegener zegt in zijn Untersuchungen über die Grundfragen des Sprachlebens (1885, p. 67): ‘Het doel van ons spreken is steeds, de wil of de kennis van een persoon in die mate te beïnvloeden waarin het de spreker waardevol voorkomt.’

Aan de hand van deze uitspraak zal worden geïllustreerd hoe taal invloed uitoefent. Ik beperk me hier tot algemene en deels al oude voorbeelden uit drie sectoren van onze samenleving, in de hoop dat lezers van Onze Taal andere voorbeelden aandragen.

De media

Oefenen journalisten invloed uit? En zo ja, hoe doen ze dat? Dringt De Telegraaf ons een beeld op over culturele minderheden? Wordt in NRC-Handelsblad het nieuws liberaal gekleurd? Het gaat hier niet om de vraag of een bepaalde krant meer aandacht besteedt aan bepaalde nieuwsfeiten. Ook wordt hier niet verwezen naar de - volgens velen achterhaalde - discussie of objectieve verslaggeving mogelijk is. Nee, het gaat om de vraag hoe journalisten invloed uitoefenen door het taalgebruik in (gekleurde) berichtgeving.

Wanneer we kranten vergelijken op berichten over dezelfde nieuwsfeiten, vallen vaak verschillen in berichtgeving op. Voorbeelden hiervan zijn gemakkelijk te verzamelen. Rijk studiemateriaal vormt de berichtgeving over de vredesdemonstraties van 21 november 1981 en 29 oktober 1983. Hier ter illustratie twee openingszinnen uit voorpaginaartikelen van landelijke bladen in 1981:

1. De vredesdemonstratie in Amsterdam is met een deelname van 400 duizend betogers - het dubbele van wat de organisatoren ten hoogste hadden geschat - onmiddellijk bestempeld als een belangrijke politieke gebeurtenis.

2. De vrees van honderdduizenden Nederlanders dat de vredesdemonstratie in Amsterdam zou uitlopen op een agressief anti-Amerikaans gebeuren is niet uitgekomen.

Op de vraag uit welke kranten deze zinnen afkomstig waren, noteerden de ondervraagden zonder uitzondering De Telegraaf bij zin 2. (De eerste zin is afkomstig uit De Volkskrant.) De kans is groot dat veel lezers zin 2 zien als een treffend voorbeeld van ‘Telegraaf-ideologie’ over vredespolitiek. Toch is het bijzonder moeilijk aan te geven hoe die ‘ideologie’ haar neerslag vindt in taalgebruik. Had deze zin echt niet in Het Parool kunnen staan?

Uit welke krant is de volgende openingszin over de vredesdemonstratie in 1983 dan afkomstig?

3. Alsof er een orkaan over is geraasd, zo ziet zaterdag laat de Haagse binnenstad eruit.

Velen zeiden De Telegraaf. Toch stond deze zin in NRC-Handelsblad.

Invloedrijke berichtgeving

Ook journalisten zelf besteden soms aandacht aan ‘kleuring’. Het Belgische opinieblad Humo bijvoorbeeld publiceerde in februari 1982 enkele artikelen over de manier waarop de Gazet van Antwerpen het nieuws kleurt (puriteins, rechts, rooms-katholiek, enz.). Wanneer in De Morgen een priester antiek steelt, heet die priester ‘een zonderlinge dorpsfiguur’ in de Gazet, opdat de kerk niet negatief in het nieuws komt. Talrijke andere voorbeelden zijn te vinden in de nu opgeheven rubriek Bric à Brac van het vakblad De Journalist, onder andere over verschillen in omvang van het aantal demonstranten bij een en dezelfde betoging.

In mijn materiaal vond ik een aardig voorbeeld van de invloed van gekleurde berichtgeving. In de tijd dat het kabinet Van Agt II geformeerd werd, dook in vele kranten de kop op ‘Den Uyl wordt superminister’. Hoe reageerde Terlouw? (in Het Parool van 25 juli 1981):

4. ‘Neem nou de krantekoppen van deze week. Als er niet had gestaan “Den Uyl wordt superminister” maar “Den Uyl leidt nederlaag want hij krijgt niet financiën maar sociale zaken” dan had het CDA heel anders gereageerd. Misschien was de formatie dan al rond geweest.’

Het bestaan van gekleurde berichtgeving is met uitzonderlijke voorbeelden gemakkelijk te illustreren. Veel moeilijker is het om aan te geven met welke taalmiddelen de journalist invloed uitoefent.

Uiteraard is elke weergave gekleurd door waarden van de spreker of schrijver. Elke weergave beïnvloedt dus de lezer of luisteraar. Maar wanneer men zo objectief mogelijke verslaggeving nastreeft en de ontvangende partij afhankelijk is van die weergave, dan dient men extra bedacht te zijn op mogelijke beïnvloeding. Het advies om meer dan één krant te lezen, is dan te goedkoop, en dat niet alleen omdat één krant voor velen al te duur is.

Gezondheidszorg

Hoe zit het met de taal van artsen en psychologen? Oefenen medewerkers van de gezondheidszorg invloed uit door hun taalgebruik? In 1981 stelde een hoogleraar aan de medische faculteit van de Vrije Universiteit in Amsterdam gedesillusioneerd zijn leerstoel ter beschikking. De medische stand maakt de mensen vaak nog zieker dan ze zijn. Een belangrijke factor hierbij is volgens

[p. 67]

die hoogleraar het taalgebruik van de heren doktoren. Witte magiërs noemde arts-publicist Ivan Wolffers de dokters die tegen een overspannen huisvrouw zeggen: ‘ah, u lijdt aan hyperventilatie’, zodat de patiënte opgelucht kan ademhalen omdat ze ten minste iets meer heeft dan een vage klacht.

Aan een huisarts in opleiding wordt in elk geval ook geleerd hoe hij zijn taal dient te gebruiken. Maar wordt aan een arts ook duidelijk gemaakt welke invloed hij met zijn taalgebruik heeft? Hoe bijvoorbeeld de gespreksstructuur in medische consulten de afhankelijke positie van de patiënt benadrukt?

Kenmerkend voor alledaagse gesprekken is, dat de deelnemers meestal commentaar geven op elkaars opmerkingen. In een studie naar ‘transformaties in medische consulten’ wordt echter betoogd dat een arts zich meestal van commentaar onthoudt, zoals in het volgende fragment (overgenomen uit het artikel van M. Fahrenfort in het Tijdschrift voor Taal- en Tekstwetenschap, 1984 nr. 1).

5. A. Ik rij in een automaat-auto, als je een lange rit gemaakt heb, misschien in één houding gezeten heb... maar ik heb nou de hele week al praktisch niet gereden en en dan... het zit er eigenlijk altijd. Vooral als ik erg moe ben en ik leun tegen een stoel of wat ook... dan is het er ook.

STILTE

B. Ging de pijn ook naar de rug toe?

In een alledaags gesprek waarin A en B geen patiënt en arts zijn, maar bijvoorbeeld twee collega's, zou je een korte reactie van B op A verwachten, voordat B een specifieke vraag stelt. In dit arts-patiënt-gesprek wordt, door het ontbreken van een korte reactie, de indruk gewekt dat de informatie van de patiënt niet ter zake doet of minder belangrijk is voor de diagnose van de arts. De arts moet gerichte vragen stellen om tot een diagnose te komen, maar de patiënt krijgt in dit geval geen commentaar op zijn antwoorden en weet dus niet welke informatie aanleiding is tot deze vraag. De afhankelijkheid van de patiënt wordt hier dus geaccentueerd door de wijze van gespreksvoering. Door geen commentaar te leveren - aldus de hier aangehaalde onderzoekster - vergroot de arts zijn macht.

Therapeutische gesprekken

Een ander terrein waar medewerkers in de gezondheidszorg invloed kunnen uitoefenen is het therapeutische gesprek. Wat worden psychologen geacht in een therapie te doen? Psychologen moeten in elk geval helderheid brengen in de problemen van hun cliënten. Wanneer gevoelens vaag worden geuit, moeten deze verhelderd worden. Een cliënt kan bijvoorbeeld opmerken:

6. O, die angst voor de scheiding. Ik moet er toch tegen kunnen.

Zo'n opmerking lijkt helder, maar wanneer we het taalgebruik aandachtiger bekijken zien we een aantal vaagheden: slaat ‘er’ op de ‘scheiding’ of op de ‘angst’? Van wie moet de cliënt ertegen kunnen? Angst en scheiding zijn nominalisaties: zelfstandige naamwoorden die te maken hebben met werkwoorden. Maar in zo'n nominalisatie wordt niet uitgedrukt of de scheiding van de ik-figuur of van de ander of van beiden uitging. En welk element van de scheiding is het object van de angst: het proces of de eenzaamheid erna? Juist in vragen naar duidelijke informatie kan een psycholoog door de selectie uit de talrijke mogelijkheden èn door de wijze van formulering invloed uitoefenen.

Rechtspraak

Ook rechters hebben het zwaar te verduren in discussies over taal en macht. De Franse cultuurfilosoof R. Barthes heeft eens in een artikel ‘Dominici, of de overwinning van de literatuur’ (gepubliceerd in zijn Mythologies, 1976) zijn woede geuit over het feit dat ongeletterde mensen door de ‘taalkloof’ tussen rechter en verdachte al zijn veroordeeld voordat er van rechtspraak sprake kan zijn. Gaston Dominici, een 80-jarige herder, werd in 1952 veroordeeld wegens een drievoudige moord. Hoe kwam dat volgens Barthes? De rechters hanteerden een slechts in schijn heldere rechtstaal waarin wel alle begrippen duidelijk zijn gedefinieerd maar waarin de verdachte slechts als object werd gezien. Bovendien gebruikten de rechters klassiek-retorische en literaire technieken waar het ongeletterde ‘object’ volstrekt weerloos tegenover stond, aldus Barthes.

Hoe oefenen rechters invloed uit met hun taalgebruik? Ik beperk me tot het signaleren van twee interessante verschijnselen.

Ten eerste, de invloed van terminologie. In het verdrag van Rome staat in art. 6 lid 3 dat een ieder die wegens een strafbaar feit wordt vervolgd het recht heeft om hierover geïnformeerd te worden in een taal die hij verstaat. Een bezoek aan een rechtszaal maakt echter duidelijk dat dit lang niet altijd het geval is. Weet een verdachte wat hij moet doen, als hij een zaak kan ‘executeren’? Begrijpt een verdachte wat de rechter bedoelt met ‘we zullen horen wat het O.M. daarop te zeggen heeft’?

Toeval of opzet?

Extra verwarrend wordt het wanneer een woord in het alledaags taalgebruik iets anders betekent dan in de rechtspraak. Een voorbeeld. Als iemand met opzet een strafbaar feit heeft gepleegd, wordt hem dit door de rechter meestal extra aangerekend. Wanneer een dronken automobilist door zijn rijgedrag de kans vergroot een ander omver te rijden, dan kan hij, wanneer het onverhoopt zover komt, veroordeeld worden voor een poging tot doodslag. Voor deze veroordeling moet de rechter een bepaalde vorm van ‘opzet’ kunnen aantonen. Maar dit woord betekent voor de rechter heel iets anders dan voor de automobilist. Ook wanneer de automobilist verbijsterd reageert met ‘Edelachtbare, maar ik had helemaal niet de bedoeling om iemand te doden’, is dat niet voldoende voor de rechter. Wanneer de rechter de volgende vraag stelt: ‘Kon u in redelijkheid verwachten dat door uw rijgedrag wel eens iemand van het leven kon worden beroofd?’ en de verdachte antwoordt bevestigend, dan is daarmee de ‘opzet’ in juridische zin bewezen. Als iemand redelijkerwijs kan verwachten dat een handeling een bepaald gevolg kan hebben en zich welbewust blootstelt aan de kans op dit gevolg ook al is het gevolg niet bedoeld, dan is er sprake van (voorwaardelijk) opzet. De automobilist in kwestie zou hier misschien liever de woorden ‘per ongeluk’ gebruiken.

Behalve de macht van de terminologie is er een ander verschijnsel waaruit de invloed van taal op rechtspraak blijkt: de uitleg van wetsartikelen.

Zoals theologen exegese beoefenen om uit te leggen wat een bijbeltekst ‘betekent’, zo moeten rechters wetsartikelen uitleggen of ‘exegetiseren’. Een

[p. 68]

feit is pas strafbaar als het valt onder een bestaand wetsartikel. Toen een tandarts in het begin van deze eeuw zonder betaling electriciteit aftapte, was het een juridisch probleem of dit wel diefstal was. Als deze handeling niet viel onder het wetsartikel over diefstal kon de overtreder niet worden veroordeeld. Bij het artikel over diefstal werd wel gesproken over ‘hij die zich enig goed onrechtmatig toeëigent’, maar is electriciteit wel een ‘goed’ in de zin van ‘tastbare materie’? De tandarts is na veel exegese-problemen uiteindelijk wel veroordeeld. Een geval waarbij zich soortgelijke problemen voordoen, is het stelen van computergegevens. Een rechter kan in zulke gevallen bijzonder veel invloed uitoefenen door het herdefiniëren van begrippen.

Wat is ‘in gebruik’?

Een aardig voorbeeld geeft de jurisprudentie over kraken. Uiteraard is deze kwestie ingewikkelder dan hier kan worden weergegeven. Wanneer iemand een leegstaand huis binnendringt om er te gaan wonen, dan is dit volgens velen een strafbaar feit, maar op grond waarvan? In het Nederlands Wetboek van Strafrecht staan geen bepalingen over ‘kraken’. Hoe moet een rechter dan uitspraak doen? Artikel 138 van dat Wetboek - het artikel over huisvredebreuk - spreekt wel over ‘Hij die in de woning (...), bij een ander in gebruik, wederrechtelijk binnendringt...’ Maar is een leegstaande woning bij een ander in gebruik? Ja, zei in een bepaald geval een eigenaar: het huis staat wel vier maanden leeg, maar ik wil het verkopen. Nee, zei de advocaat van de krakers, de rechter kan niet veroordelen op grond van dit artikel. Bij huisvredebreuk gaat het om woningen die door een ander zijn bewoond; daarop slaat het woord ‘in gebruik’.

Uiteindelijk heeft de hoogste rechter beslist dat ‘bij een ander in gebruik’ betekent dat een ander het pand feitelijk als woning in gebruik heeft. (Hierop zijn later weer verfijningen aangebracht.)

De rechter spreekt dus recht op grond van zijn interpretatie van de wet. Ook dit is, volgens sommigen, macht in taal.

Over overtuigen

Door ruimtegebrek laat ik het bij deze drie sectoren: media, gezondheidszorg en rechtspraak. Graag had ik u nog iets verteld naar aanleiding van dat aardige uitgeversgeschenk ‘Over reclame en taal’. Graag had ik nog heel andere voorbeelden aangehaald, waarvan sommige op de grens liggen van wat volgens vele lezers met taal en macht te maken heeft. Talrijke aspecten zijn niet vermeld, bijvoorbeeld de positieve aspecten van beïnvloeding door taal. Maar een open einde is ook een einde.

Ik probeer u ervan te overtuigen dat een discussie over taal en macht met meer effect gevoerd kan worden, wanneer er concrete voorbeelden worden aangedragen die meer houvast bieden dan Orwelliaanse uitspraken. Natuurlijk oefent taal invloed uit, natuurlijk heb je macht wanneer je je taal goed hanteert. Maar wie neemt de pen op? (Zie ook de bestuursmededeling over het komende congres op blz. 63 in het mei-nummer.) Het kan toch niet alleen maar gaan om de min of meer toevallige en discutabele voorbeelden die u zojuist hebt gelezen? Er zit toch meer macht in Onze sterke Taal?