Onze Taal. Jaargang 54

[p. 58]

Wat heet?
Rokin en Damrak

Rob Rentenaar - P.J. Meertens-Instituut Amsterdam

Zou de koningin zich daar nooit over verbazen? Als zij op het balkon van het Paleis op de Dam staat en zij wuift naar links, ziet zij schuin voor zich het begin van een straat die het Damrak heet. Wendt zij daarentegen de koninklijke blik naar rechts dan kan zij nog juist de kop van het Rokin waarnemen. Het kan haast niet anders of de vraag zal af en toe bij haar opkomen of deze twee namen niet iets met elkaar te maken hebben. Haar onderdanen zijn daar in ieder geval vast van overtuigd. In alle publikaties over Amsterdamse straatnamen vinden we vermeld dat Rokin een ‘verbastering’ is van Rak-in en in relatie met de naam Damrak is gevormd. De ene naam zou dan ‘het naar binnen gelegen rak’ betekenen, de andere ‘het van de Dam af naar buiten lopende rak’. Is dit nu wel zo? Er zijn verschillende argumenten tegen deze algemeen geaccepteerde veronderstelling aan te voeren. In de eerste plaats is daar het dialectologische hoogstandje dat de ontwikkeling van rak naar rok zou moeten verklaren. Zeker, de ronding van de korte a tot o is in het oudere Amsterdams bekend. Naast rak zou dus ook de vorm rok voor kunnen komen. Het valt echter moeilijk aan te nemen dat de Dam ooit een dialectgrens gevormd heeft. Daarom is het nogal merkwaardig dat we het Rokin in de historische bronnen nooit met een -a-geschreven vinden, terwijl bij het Damrak nu juist de vormen met -o-ontbreken. Dit alles ondanks het feit dat het hier om hetzelfde naamselement zou gaan.

Geen naamverwantschap

Wanneer we de eventuele verwantschap van Rokin en Damrak vanuit naamtypologisch oogpunt bekijken, stuiten we eveneens op grote problemen. Een rak is een rechte strook en meer speciaal een recht stuk water. Het is niet verwonderlijk dat we het woord dan ook vooral in het westen van ons land tegenkomen in samengestelde waternamen. Het eerste lid van die samenstellingen kan onder meer iets zeggen over de ligging van zo'n rak, zoals in Kerkerak, Haagrak, Galgerak, over de vorm zoals in Langerak, Korterak, Smalrak, of over de kwaliteit van het water zoals in Vuilrak en Strontrak. Bij de naam Damrak, die we overigens niet alleen in Amsterdam, maar ook in Durgerdam aantreffen, hebben we te maken met een rak dat op een tevoren gelegde dam aanloopt. Gemeenschappelijk voor alle namen met rak is dat we er geen samenstellingen onder aantreffen van het type Rak gevolgd door een bijwoord, zoals bij het vermeende Rak-in het geval zou zijn.

Verder moeten we bedenken dat die namen in eerste instantie aan het water gegeven zijn en niet aan de kade of straat die er langs ligt. Zo hadden de Amsterdammers die aan het Damrak woonden nog tot ver in de negentiende eeuw meestal niet als adres het Damrak, maar Op 't Water.

Bekading bepalend

De overgang van de naam van het water op de aangrenzende bekading is een latere ontwikkeling. Op dit punt blijkt er opnieuw een groot verschil tussen Rokin en Damrak te bestaan. Het water dat nu door Wilhelmina te paard wordt tegengehouden, liep aanvankelijk door tot aan de Dam. Gedurende de middeleeuwen heette het altijd de Amstel. In die tijd lagen er nog geen kaden langs. Aan de oostzijde grensden de kloosters van de Nes direkt aan de waterkant. Aan de westzijde liepen de huizen van de Kalverstraat door tot aan het water. Pas in het begin van de zestiende eeuw is men begonnen hier een kade aan te leggen. Het eerst is dat gebeurd voor het gedeelte tussen de Dam en de Gapersteeg. In moderne termen gelokaliseerd komt dat neer op het stuk tussen Peek & Cloppenburg en El Al.

Op de hier opgenomen kaart van Amsterdam van Cornelis Anthonisz uit 1544 is de bekading van dit tracé duidelijk te zien. In verhouding tot het gedeelte ten zuiden van de Gapersteeg staat de bebouwing hier verder naar achteren. Dit is een belangrijke constatering als we de naam Rokin willen verklaren. De vroegste vermeldingen van die naam stammen uit het midden van de zestiende eeuwen hebben betrekking op de oudste bekading. Nadat die kade tot het huidige Muntplein was doorgetrokken, is men het hele stuk Rokin gaan noemen. Het water erlangs bleef evenwel de Amstel heten. Pas in de loop van de zeventiende eeuw is deze naam langzamerhand door die van

[p. 59]

de erlangs lopende kade vervangen. Dit maakt de veronderstelling dat de naam Rokin iets met het woord rak te maken heeft nog onwaarschijnlijker.

Rokin als imperatief

Voor een meer plausibele naamsverklaring moeten we in een heel andere richting zoeken. In Nederland kennen we namen als Keerom, Jaagin, Pasop, Zijguit, Valom, Kruipin, Pakan en vele andere die ontstaan zijn op basis van imperatieven. Dergelijke vormingen zijn in de toponomie (plaatsnaamkunde) dus niet ongewoon. In Noord-Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen komt men op verschillende plaatsen de naam Rückin, Ryk-ind, Røckind, Rockindt, Ryckin, Rykkinn tegen. Het betreft meestal plekken waar de bewoning terugwijkt om ruimte te geven voor het verkeer. De uitgangsvorm van deze namen is de gebiedende wijs ruk-in. Ruck-in is nu juist een van de vormen waarin het Amsterdamse Rokin in de oudste bronnen vermeld wordt. Zoals we gezien hebben, gaat het dan om dat gedeelte langs de Amstel waar de huizenrij een stuk terrein heeft moeten prijsgeven om ruimte te bieden voor de bekading. Er bestaan geen middeleeuwse vermeldingen van de naam. Dat is ook niet verwonderlijk. Hij zal pas gegeven zijn op het moment dat de sloop van de tot dan toe bestaande bebouwing een aanvang nam.

Naast Ruckin zien we al vroeg Rockinne of Rockin optreden, de vorm die uiteindelijk de gestandaardiseerde schrijfwijze werd. Een dergelijke variant hoeft ons niet te verwonderen. Rokken is de vorm waaronder het werkwoord rukken vroeger in verschillende West-nederlandse dialecten bekend was en ten dele ook nu nog is.

Ten slotte is er nog iets. Behalve een Rok in heeft Amsterdam misschien ook nog een Rok uit gehad. Een tekst uit 1622 zegt over het Mariaklooster tussen de Nes en het Rokin bij de Langebrugsteeg dat het op 't Rokuyt gelegen was. Deze naam wordt bij mijn weten verder nooit meer vermeld. Het is echter wel opvallend dat het moderne oord van contemplatie dat nu op de hoek van de Langebrugsteeg gevestigd is, de koffiebar, veel verder naar voren steekt dan de souvenirwinkel aan de overkant van de steeg.