Onze Taal. Jaargang 54

[p. 54]

Hebben of zijn

T. Hoekstra - vakgroep Algemene Taalwetenschap, Leiden

Iedereen kent het verschijnsel. Het is ‘wij hebben gewerkt’ en ‘wij zijn gekomen’. In dit maandblad is al herhaalde keren aandacht besteed aan ‘wij hebben 30 km gereden’ en ‘wij zijn naar Amsterdam gereden’. Het Nederlands heeft voor de vorming van de voltooide tijd de keuze uit twee hulpwerkwoorden: ‘hebben’ en ‘zijn’. Ondanks het feit dat taalgebruikers in vrijwel alle gevallen de juiste keuze kunnen maken, is er in de taalwetenschap nooit een bevredigend antwoord gegeven op de vraag: Wanneer gebruik je ‘hebben’ en wanneer ‘zijn’? Bovendien zijn er werkwoorden die vroeger met ‘zijn’ werden verbonden en nu met ‘hebben’, en andersom. Is het ‘ik ben daar opgetreden’ of ‘ik heb daar opgetreden’? Het antwoord lijkt van uw leeftijd af te hangen, maar het is allerminst duidelijk waarom oudere sprekers hier de voorkeur zouden geven aan ‘zijn’ en jongere aan ‘hebben’. In dit artikel wil ik een poging wagen enig inzicht te geven in taalwetenschappelijk onderzoek naar de factoren die de keuze tussen ‘hebben’ en ‘zijn’ bepalen.

Een interessant paar is ‘treffen-opvallen’. Qua betekenis liggen deze werkwoorden erg dicht bij elkaar: ‘dat die fout de meester opviel/trof, een treffende/opvallende fout’. Toch kiest opvallen voor ‘zijn’ en treffen voor ‘hebben’. Hoewel er ongetwijfeld betekenisverschillen zijn aan te wijzen, heb ik mij in mijn studie over onder andere ‘hebben en zijn’ (zie mijn dissertatie ‘Transitivity. Grammatical Relations in Government-Binding Theory’. Dordrecht: Foris Publications 1984) geconcentreerd op zinsbouwverschijnselen die te maken hebben met de keuze tussen ‘hebben’ of ‘zijn’.

Geen lijdende vorm

Een opmerkelijk verschijnsel is dat het voltooide deelwoord van deze werkwoorden niet op dezelfde wijze gebruikt kan worden. Enerzijds zeggen we wèl ‘een opgevallen fout’ maar niet ‘een getroffen fout’. Anderzijds zeggen we wèl ‘een (door die fout) getroffen schoolmeester’, maar niet ‘een door die fout opgevallen schoolmeester’, althans niet in de betekenis waarin fout het zogenaamde ‘begrepen onderwerp’ van ‘opvallen’ is. (Met ‘begrepen onderwerp’ wordt hier het onderwerp bedoeld dat de handeling verricht die in het werkwoord is aangegeven, zoals Jan in ‘Jan loopt’.)

Dit gebruik van het deelwoord in de positie voor een zelfstandig naamwoord is een vaste eigenschap van werkwoorden die ‘zijn’ kiezen in de voltooide tijd: ‘een gesneuvelde soldaat, een volgroeide vrucht, een verzakte baarmoeder, een aangeslibd lijk, enz. Het gebruik van een deelwoord vóór een zelfstandig naamwoord is niet mogelijk bij de zogenaamde onovergankelijke werkwoorden (werkwoorden zonder lijdend voorwerp) die ‘hebben’ kiezen: ‘een gelachen student, een gehuppeld kind, een gehinnikt paard’. Een tweede, hiermee samenhangend verschijnsel betreft de mogelijkheid tot het vormen van de lijdende vorm. Dit is wel mogelijk bij hebben-werkwoorden: ‘er wordt gelachen, er werd gehuppeld’; maar bij zijn-werkwoorden is dit uitgesloten: ‘er wordt gesneuveld, er wordt verzakt’.

Er blijken dus systematische verschillen te bestaan tussen de twee werkwoorden. Een belangrijke vraag is, of we deze verschillen in een groter verband kunnen verklaren.

‘Oppervlakkig’ onderwerp

De klasse van zijn-werkwoorden bezit een opmerkelijke deelklasse. Het Nederlands kent, evenals veel andere talen, een categorie werkwoorden die zowel met als zonder lijdend voorwerp kunnen voorkomen. Vergelijk: ‘de dokter geneest de patiënt, de patiënt geneest’; ‘Jan smelt de boter, de boter smelt’; ‘Truus breekt de spiegel, de spiegel breekt’. In het gebruik zonder lijdend voorwerp behoren deze werkwoorden tot de zijn-klasse. Deze werkwoorden hebben dan een onderwerp dat opgevat kan worden als lijdend voorwerp. In dat opzicht lijken ze daarom op werkwoorden gebruikt in de lijdende vorm. Er is echter een verschil tussen ‘het glas breekt’ en ‘glas wordt gebroken’. In het laatste geval is de handelende persoon toevoegbaar in de vorm van een door-bepaling: ‘het glas wordt gebroken door Truus’; maar in het eerste geval kunnen we niet zeggen: ‘het glas breekt door Marie’. In beide gevallen komt het lijdend voorwerp op de plaats van het onderwerp. (Voor verdere details moet ik verwijzen naar mijn dissertatie.) Het verschil tussen ‘het glas breekt’ en ‘het glas wordt gebroken’ is nu dat in de lijdende zin plaats is voor het begrepen onderwerp (de door-bepaling) terwijl dit in de onovergankelijke actieve zin (‘het glas breekt’) niet het geval is. De overeenkomst is echter dat het grammaticale onderwerp in beide gevallen een lijdend voorwerp is dat onderwerp is geworden. Dus, de patiënt is eigenlijk lijdend voorwerp in zowel ‘de dokter geneest de patiënt’ als in ‘de patiënt geneest’, ook al duikt dit lijdend voorwerp in het laatste geval op als onderwerp.

lijdend lijdend voorwerp

Laten we nu vervolgens aannemen dat dit niet alleen een geschikte benadering is van het verschil tussen type ‘breken/gebroken’ enz., maar ook voor de zijn-werkwoorden in het algemeen. Hun eigenschap zou dus zijn: geen plaats voor een onderwerp. Het grammatisch onderwerp is het gevolg van een syntactische regel. Een hebbenwerkwoord als lachen zou in deze benadering zowel ‘onderliggend’ als ‘oppervlakkig’ een onderwerp hebben, terwijl een zijn-werkwoord als sneuvelen alleen oppervlakkig een onderwerp heeft, dat echter onderliggend een lijdend voorwerp is. Deze benadering maakt begrijpelijk waarom de lijdende vorm bij zijn-werkwoorden is uitgesloten: zij staan eigenlijk al in de lijdende vorm wat hun lijdend voorwerp betreft. Zij hebben bovendien geen onderliggend onderwerp dat in een door-bepaling zou kunnen verschijnen. Het speciale gebruik van het deelwoord, waarvan ik hierboven liet zien dat het slechts mogelijk is bij zijn-werkwoorden, valt nu onder dezelfde noemer als het gebruik van werkwoorden die een lijdend voorwerp bij zich kunnen hebben. Immers, we kunnen, uitgaande van de zin ‘de man zaagt de plank’, vóór

[p. 55]

een zelfstandig naamwoord niet zeggen ‘een gezaagde man’ maar wel ‘een gezaagde plank’. Dit betekent dat het deelwoord gebruikt kan worden om iets te zeggen over het lijdend voorwerp (althans het onderliggende), maar niet over het onderwerp.

Nieuwe indeling

Na nog andere overwegingen die in dit kader te ver voeren, stel ik in mijn proefschrift voor om de traditionele indeling in werkwoorden die wèl en werkwoorden die géén lijdend voorwerp bij zich kunnen hebben, te vervangen door een indeling die is gebaseerd op het onderliggend onderwerp. De zijn-werkwoorden behoren dan tot één klasse, zij missen namelijk een onderliggend onderwerp; de hebben-werkwoorden, die wel een onderwerp bevatten, behoren tot een andere. De regel voor de lijdende vorm kan dan beschouwd worden als een regel die werkwoorden uit de hebben-klasse omzet in leden van de zijn-klasse. Op deze wijze wordt begrijpelijk gemaakt waarom constructies in de lijdende vorm zozeer overeenkomen met constructies met zijn-werkwoorden.

Één deelwoord

Over de keuze tussen ‘hebben’ en ‘zijn’ in de voltooide tijd zouden we kunnen zeggen dat ‘zijn’ wordt gekozen door die werkwoorden die geen onderliggend onderwerp hebben. Een dergelijke formulering legt echter geen verband tussen het voltooide deelwoord en het passieve deelwoord. In feite wordt dan impliciet de bewering gedaan dat de gelijkheid in vorm van die deelwoorden op toeval berust. Dit is een onwenselijk standpunt. Ik heb daarom beargumenteerd dat er slechts één deelwoord is, dat zowel optreedt vóór een zelfstandig naamwoord, alsook in de voltooide tijd en in de lijdende vorm, indien dit mogelijk is. De beregeling hiervan komt kort gezegd hierop neer dat ieder deelwoord kan worden verbonden met ‘zijn’. Dit levert een voltooide tijd van de lijdende vorm op bij hebben-werkwoorden (‘de koe is geslacht, er is gelachen’) en een zogenaamde actieve voltooide tijd bij zijn-werkwoorden (‘de soldaat is gesneuveld’). Indien echter een deelwoord een plaats heeft voor een onderliggend onderwerp, dan kan het verbonden worden met ‘hebben’. Het resultaat is dan een actieve voltooide tijd: ‘hij heeft de koe geslacht, hij heeft gelachen’. Een zin als ‘hij heeft gesneuveld’ is uitgesloten doordat ‘gesneuveld’ geen plaats heeft voor een onderliggend onderwerp.

Universele verklaring

Ik heb of ben in het bovenstaande over allerlei problemen heen gesprongen. Bijvoorbeeld de mogelijkheid dat een werkwoord zowel ‘hebben’ als ‘zijn’ toelaat of ‘hebben’ kiest in sommige constructies, maar ‘zijn’ in andere. Deze vragen komen wel aan de orde in mijn dissertatie. Wat hier gezegd is, biedt hopelijk enig inzicht in de problematiek van ‘hebben’ en ‘zijn’. Zoals gezegd ligt de nadruk op zinsbouwverschijnselen die de keuze van ‘hebben’ of ‘zijn’ verklaren.

Voor de algemene taalwetenschap is deze verklaring vooral aantrekkelijk omdat vergelijkbare verschijnselen in andere talen op precies dezelfde wijze kunnen worden beschreven. Ook andere talen, zoals het Italiaans en het Frans, beschikken over een dergelijke keuze als die tussen ‘hebben’ en ‘zijn’ in het Nederlands, maar deze talen kiezen niet in alle gevallen dezelfde combinaties. Dit suggereert al dat het moeilijk is een sluitende theorie op te stellen over de factoren die de keuze tussen ‘hebben’ en ‘zijn’ bepalen. In ieder geval heeft de taalkundige literatuur tot nu toe nooit een bevredigende beschrijving van deze factoren gegeven.