Onze Taal. Jaargang 54

[p. 41]

Het Gezegde & Co

J.M. van der Horst

Iedere volgende druk van een woordenboek is dikker dan de vorige. De dikke Van Dale was in het begin, honderd jaar geleden, niet dik. Hij is dik geworden. Zo dik dat alles niet meer in één deel kon. Het werden toen twee delen. En nu zijn er al drie delen. Het woordenboek van Koenen blijft binnen één deel, maar mag langzamerhand de dikke Koenen genoemd worden.

Hoe komt het dat woordenboeken steeds dikker worden? Komen er steeds meer nieuwe woorden bij? Of is het de wet van Parkinson, die zegt dat iedere organisatie groeit, ook zonder noodzaak?

Komen en gaan

Dat er jaarlijks nieuwe woorden bijkomen, staat vast. Maar evenzeer verdwijnen er woorden; in onbruik geraakt, vergeten. Mogen we uit de groeiende omvang van de woordenboeken afleiden, dat er meer bijkomt dan verdwijnt? Wat betreft die woordenboeken is dit zeker waar, maar geldt het ook voor de Nederlandse taal? Heeft het Nederlands van 1985 meer woorden dan het Nederlands van honderd jaar geleden? Geen makkelijke vraag. De dikte van de woordenboeken zegt misschien weinig. Het zou kunnen zijn, dat moderne woordenboeken méér opnemen, dat ze woorden opnemen die vroeger ook wel bestonden maar toen niet opgenomen werden. Dit is in ieder geval waar voor een aantal vieze woorden en voor veel huiselijke uitdrukkingen. Moderne woordenboeken zouden dan completer zijn dan hun voorgangers. Je mag daaruit niet afleiden dat de Nederlandse woordenschat gegroeid is; het gaat dan slechts om een verruiming van het opnamecriterium Om te weten of de woordenschat groeit, of gelijk blijft, of zelfs krimpt, moet je tellen hoeveel woorden er nu zijn en hoeveel er in bijvoorbeeld 1885 waren. Hoe zou dat moeten? Drs. G. van Buren en J.J. Bakker zeggen dat er momenteel één miljoen Nederlandse woorden bestaan. Dit is stellig waar, maar ze hebben de tiende druk van Van Dale als uitgangspunt genomen. Dat wil zeggen: deze telling is indirect toch weer op het woordenboek gebaseerd. En ik wil nu juist buiten de woordenboeken om nagaan of hun toenemende dikte een reële groei in de woordenschat weerspiegelt.

Vergelijkende telling

Zelf tellen dus. Maar dat is een hopeloos karwei. Niet wegens de lange duur, maar omdat volstrekt onduidelijk is wàt er geteld moet worden. Ik noem slechts twee, onoverwinnelijke, problemen.

In de eerste plaats zullen we bij zo'n telling struikelen over de samenstellingen en de afleidingen. Men kan namelijk eindeloos veel nieuwe woorden vormen, en dat gebeurt ook metterdaad, op basis van andere woorden. Bijvoorbeeld schoolbeker, boekengeld, avocadoslaatje, meloenendoos, Greshoffiaans, fotocopieerderij, keukenachtig. Meetellen, of niet meetellen? Daar kom je zonder willekeur niet uit. In de tweede plaats is er het probleem van de leenwoorden. Iedere taal leent woorden van andere talen, meestal zonder ze terug te geven. Welke ‘leen’-woorden zijn al eigen geworden en welke nog niet? Kom je ook nooit uit.

Kortom, het tellen van alle Nederlandse woorden is een hopeloos karwei. Maar ik heb iets anders bedacht. Kijk, er bestaat een frequentiewoordenboek. Als we nu eens van een verzameling van tien miljoen woorden nagaan hoeveel verschillende woorden daar in zitten. Als we nu ook een vergelijkbaar frequentiewoordenboek hadden voor de situatie van honderd jaar geleden, en we telden in dat boek eveneens in een verzameling van tien miljoen woorden hoeveel verschillende daar in zitten. Volgens mij zou een vergelijking van die twee uitkomsten ons iets vertellen over de groei, de gelijkheid of de afname van de woordenschat. Hoe meer woorden een taal heeft, hoe meer verschillende er in de eerste tien miljoen gaan. Het is een methode waarbij je geen gebruik maakt van de almaar dikker wordende handwoordenboeken, en waarbij je evenmin de totale woordenschat hoeft te tellen. Als nog niemand dit bedacht heeft, wil ik patent op deze methode.

Meer algemene woorden

De zwakke schakel, de missing link zelfs, is het frequentiewoordenboek anno 1885. Vermoedelijk is het zelfs onmogelijk een dergelijk boek te maken, vergelijkbaar met dat voor de tegenwoordige situatie. Voor het huidige frequentiewoordenboek is een representatieve groep teksten geteld: kranten, weekbladen, romans, populairwetenschappelijke boeken, enz. Daarmee bestrijk je inderdaad het grootste deel van de tegenwoordige woordenschat. Het lijkt me niet mogelijk een vergelijkbare groep teksten te kiezen uit 1885. Boeken en tijdschriften genoeg, maar nooit de tegenhanger van de Haagse Post of van De Telegraaf. Al was het maar omdat in geen enkel blad van toen zulke diverse onderwerpen, vakgebieden, specialismen, elk met hun eigen terminologie, voor het voetlicht traden. Vakgebieden en specialismen genoeg, anno 1885, maar veel minder algemeen bekend.

En hier ligt mijns inziens de ware oorzaak van de groei van onze woordenboeken. Niet zozeer het aantal woorden zal toegenomen zijn, als wel het aantal algemene woorden. Heel anders dan bij de klompenmakerij, de molenbouwers, de theologen, de politici, de literatoren en de diaconie van 1885, elk met hun eigen woordgebruik, komen in 1985 de confectie-industrie, de architect, de theoloog, de politicus, de schrijver en de welzijnswerker, elk met zijn eigen woorden, regelmatig in de openbare belangstelling. En komen we dan een woord tegen dat we niet kennen, dan zoeken we het op in ons woordenboek. Misschien is het aantal Nederlandse woorden niet eens zo veel veranderd, maar vrij zeker is de verhouding veranderd tussen algemene woorden en bijzondere woorden die slechts in een beperkte kring gangbaar zijn.

1885: relatief klein aantal algemene woorden; relatief groot aantal bijzondere woorden;

1985: sterk gegroeid aantal algemene woorden; relatief kleiner geworden aantal bijzondere woorden.

De dikte van Van Dale en Koenen weerspiegelt dan niet zonder meer een groei van de woordenschat, maar de groei van de algemene woordenschat.