Onze Taal. Jaargang 54

[p. 42]

De Woordenaar
De Hedendaagse Van Dale: een goede tweede

J.J. Bakker

Geloof het of niet, maar mijn omgang met de leden van de Van Dale-familie is nog maar van heel recente datum. Mijn wiegje was, lexicografisch gesproken, een stijfselkissie: in de middelbare-schooltijd moest ik het met een Prismaatje doen, waarvan ik me vagelijk de uiterst beknopte beschrijvingen herinner en - minder vagelijk - het kastje-muursysteem (‘deemoed’, zie ootmoed; ‘ootmoed’, zie deemoed). We hadden thuis, geloof ik, nog een oeroude Kramers staan. Die heb ik nooit erg druk geraadpleegd omdat hij zo'n belegen indruk maakte en te zwaar was voor de schooltas.

Pas in 1974 verwierf ik een echt woordenboek, de Koenen-Endepols. Dat was een hele vooruitgang. Eigenlijk beviel hij zo goed dat ik zowat tien jaar niet naar Van Dales getááld heb. Maar het moest er eens van komen: in 1982 deed ik mezelf de luxe Van Dale Tien cadeau, en in de jaren daarna nog diverse andere merken. Dat alles heeft niet kunnen verhinderen dat uw recensent diep in zijn hart een Koenen-fan is gebleven. U bent dus gewaarschuwd.

Cijfercodes

Wat zien we als we het Groot woordenboek van hedendaags Nederlands (de vakman schijnt te spreken van ‘de EnEn’) voor ons nemen? Een lijvig boek in een chocomelkleurige band die - onder ons gezegd - tot kromtrekken neigt. Op de hagelwitte pagina's vallen allereerst de cijfercodes op: 0.1, 0.2, 3.1, 6.2 etcetera. Ik hou niet zo van die decimale Wichtigmacherei, die me te veel doet denken aan proefschriften, beleidsnota's, scripties en dergelijke verbale stofnesten. Maar er valt wel mee te leven - trouwens, de hoofdredacteuren Van Sterken- en Pijnenburg merken in het voorwoord terecht op dat de cijfercode niet strikt nodig is, en dat het ieder vrij staat er overheen te lezen. Het eerste cijfer markeert de indeling van ieder artikel: hoofdstuk 0. geeft de betekenisomschrijvingen, 1. geeft de verbindingen met zelfstandige naamwoorden, 2. de verbindingen met bijvoeglijke naamwoorden, en zo alle woordsoorten langs. Het tweede cijfer is de nummering van de verschillende woordbetekenissen.

Globaal ziet een artikel er als volgt uit: oneindig (bn., bw.) 0.1 zonder einde → eewig, voortdurend, onbegrensd 0.2 buitengewoon, uitzonderlijk 0.3 (fig.) buitensporig → mateloos ◆ 1.1 de-e verscheidenheid van de natuur 1.2 met - geduld 2.3 iets - mooi, goed vinden. Er worden verscheidene symbolen gebruikt: enkel- en dubbelschachtige pijlen, al dan niet dubbelzijdig gepunt; het alineateken, op z'n kleuterschools ‘vlag’ genoemd; en het ‘dropje’ (consequent tussen aanhalingstekens geplaatst, als vijgebladeren die het terminologisch onvermogen moeten bedekken). Die ‘jujube’ markeert overigens het begin van de voorbeeldzinnen, de dubbelschachtige pijl wijst op synoniemen. Ter afsluiting van een lemma wordt de ‘punt’ gebruikt.

Componeren

Nu is het wat flauw om over een ‘wybertje’ te vallen, want typografisch ziet het boek er zeker niet slecht uit. Het lettertype is klein maar goed leesbaar. Men is zo royaal geweest om ieder nieuw trefwoord op een nieuwe regel te beginnen, wat beslist comfortabel is en de kolommen voor het oog licht en uitnodigend maakt. Heel prettig is de gewoonte om de meest frequente betekenis van een woord voorop te zetten. Waaraan denkt u als u brommer ziet staan? Wel, die betekenis moet u in de Grote Van Dale zoeken tussen de hommels, de uitbranders en de tochtige koeien; in EnEn vindt u direct: 0.1 bromfiets.

De typografie illustreert het verschil met de Grote Van Dale, geen rechtstreekse familie maar wel een soort petemoei van de EnEn. Wie de Grote Van Dale doorbladert raakt onder de indruk van de omvang van De Nederlandse Taal; wie daarna deze EnEn bekijkt komt tot een andere ontdekking: ‘Hé, dat is mijn taal!’

Een woordenboek dat zo'n effect op de lezer heeft is knap gecomponeerd. Dat componeren heeft twee kanten: toevoegen en weglaten. Het laatste is het belangrijkste. Weggelaten is die hele menagerie van ouderwetse, dialectische en Vlaamse woorden. Weggelaten is ook een groot deel van de ontmoedigende hoeveelheid samenstellingen die de Grote Van Dale, getrouw aan zijn archieffunctie, opneemt. Er is heel veel dor hout gekapt. Is er ook iets bijgekomen? Vergeleken met Van Dale Elf maar heel weinig - niet verwonderlijk, want de Elfde wàs al sterk geactualiseerd. Na enig zoeken vond ik: breakdancing, clicket, linksdragend, prut (als culinaire term), softie.

Het zijn marginale verschillen. Daarbij is het de vraag of al die hypermoderne woorden wel zo belangrijk zijn voor de waarde van een dictionaire als naslagwerk. Ze staan in het brandpunt van de belangstelling (in de picture, zogezegd), maar ik vermoed dat zulke woorden meer worden opgezocht om te controleren of de samensteller wel uit z'n doppen heeft gekeken, dan om de betekenis ervan te achterhalen. Au fond is dat oneigenlijk gebruik van een woordenboek.

Onvergeeflijk

Belangrijker is, welke informatie per lemma geboden wordt. In dat opzicht valt de EnEn mij nogal tegen. De geslachten van zelfstandige naamwoorden worden aangeduid door vermelding van het lidwoord: huid (de-); huis (het-). Alsof we niet weten wat de termen mannelijk, vrouwelijk en onzijdig betekenen. Bij niet-onzijdige woorden wordt soms wel, soms niet aangegeven of ze (m.) dan wel (v.) zijn - er is geen lijn in te ontdekken, dus ik vrees dat hier ordinaire slordigheid in het spel is. Hetzelfde geldt voor de herkomstaanduidingen: swastika niet, sweater niet, sweatshirt wel (Eng.), swing wel (Eng.), swingen niet. Spotten in de betekenis van ‘opmerken’ wordt genoemd, maar zonder de markering (Eng.).

In één opzicht is de EnEn consequent: nergens, maar dan ook nergens worden uitspraakaanwijzingen gegeven. Voor een woordenboek dat de spreektaal-beschrijving zo hoog in zijn vaandel voert, vind ik dat ronduit onvergeeflijk, ook gezien het grote aantal opgenomen leenwoorden, de scheutigheid met andere accessoires (synoniemen, antoniemen, stijlniveaus, frequentie-aan-

[p. 43]

duiding etc.) en de plaatsing in een reeks vertaalwoordenboeken waarvan men toch gemakkelijk de kunst had kunnen afkijken.

Concurrentie

De betekenisomschrijvingen zijn beknopt, soms op het Prismatische af. Soms is men wat te zuinig met encyclopedische informatie. Laat ik, om dat duidelijk te maken, even de concurrentie erbij halen.

Halfklinker wordt in EnEn gedefinieerd als ‘spraakklank die op de grens staat van consonant en vocaal’. Koenen voegt daaraan toe: ‘de j en w zijn halfklinkers; de uw van leeuw klinkt als korte oe, in leeuwen hoort men geen oe maar een w. Jansalie moet u in EnEn zoeken onder het trefwoord Jan (‘saaie, slappe man’). Koenen wijdt er een artikel aan, waarin verteld wordt dat jansalie (eig. iem. die bij voorkeur saliemelk drinkt) ‘door E.J. Potgieter werd geschapen als type van de energieloze Nederlander van zijn tijd’.

Kijk, zo'n omschrijving is af. Bij langer bladeren blijkt steeds dat Koenen meer, of minstens evenveel informatie geeft als de hedendaagse Van Dale.

Het Groot woordenboek van hedendaags Nederlands is actueel en prettig hanteerbaar. De typografische fratsen zijn overkomelijk. Inhoudelijk stelt het vaak teleur door slordigheid en geringe diepgang, en door het ontbreken van uitspraakinformatie. Voor een middelgroot woordenboek is de prijs (f 120,-) aan de hoge kant.

Kortom: waar blijft die nieuwe Koenen?