Onze Taal. Jaargang 54

[p. 40]

Turks in onze taal

W. Sterenborg - gepensioneerd leraar, Tilburg

Nu we zover zijn dat veel Nederlanders dagelijks contact hebben met Turken, of ze zelfs als buren hebben, is het interessant ons te verdiepen in de bijdrage die Turken aan onze woordenschat hebben geleverd. Hierbij kunnen we onderscheid maken tussen:

1. woorden, 2. predikaten, en 3. uitdrukkingen.

Onder de talrijke woorden die uit de Oriënt tot ons kwamen, treffen we enkele rasechte Turken aan, zoals: bey (Tu. beg = heer), bergamot (Tu. beg armoedi = letterlijk ‘herenpeer’), horde (Tu. oerdoe = kamp) jakhals (Tu. djakâl), janitsaar (Tu. jenîtsjerî = nieuwe soldaat), karwats (Tu. karbâdj = bullepees), kiosk (Tu. kieusjk = o.a. paleis), kolbak (Tu. kalpâk), odalisk (Tu. odalik = kamenier), pasja (Tu. pâsjâ), salep (Tu. zalleb = bepaalde drank), sjabrak (Tu. tsjâprâk = paardedek), segrijn (Tu. zâgrî).

Turkse waren

2. Meestal wegens hun herkomst (soms zelfs ten onrechte) hebben in de loop der tijden talrijke benamingen het predikaat Turks(e) gekregen. Onder hetgeen er groeit en bloeit, zijn dat: Turks graan, Turks koren, Turkse haver, Turkse rogge, Turkse (boek)weit, Turkse erwten, Turkse wikke, Turkse boon, Turks gras, Turkse rabarber, Turkse komkommer, Turkse krenten, Turkse peper, Turkse melisse, Turks citroenkruid, Turkse bijvoet, Turkse oranjeappel, Turkse noot, Turkse vijg, Turkse kwets, Turkse hazelnoot, Turkse kers (grote turk), Turkse tabak, Turkse lelie, Turkse krullelie, Turkse muts, Turkse roos, Turkse tulp, Turkse korenbloem, Turkse ranonkel, Turkse doorn, Turkse drakekop, Turkse goudsbloem; onder de dieren: Turkse hond, Turkse aap, Turkse eend, Turkse gans, Turkse hoen, Turkse hen, Turkse haan, Turkse duif, Turkse tortel, Turkse boekvink, Turkse boomhakker, Turkse reiger, Turkse kalkoen, Turkse hagedis; bij de namen van stoffen e.d.: Turkse stof, Turks garen, Turks grein, Turks flanel, Turks fluweel, Turkse atlas, Turks kleed, Turks tafelkleed, Turks vloerkleed, Turks tapijt, Turkse tapisserie, Turkse broek, Turkse doek, Turkse kap, Turkse muts, Turkse tulband, Turkse toep(e); bij de kleuren en kleurstoffen: Turks rood, Turks blauw, Turks indigo, turksgeel, turkskleur;

bij de grondstoffen en produkten: Turkse aarde, Turkse aluin, Turks deeg, Turkse parel, Turks papier, Turks marmer, Turks leder, Turkse gom, Turkse omber, Turkse geraniumolie, Turkse (olie)steen, Turkse slijpsteen; bij bouwsels: Turkse driehoek, Turkse tent, Turkse schuit, Turkse schommel, Turkse wip;

bij muziekinstrumenten: Turkse beiaard, Turkse bekkens, Turkse bel, Turkse schel, Turkse boom, Turkse trom;

bij spijzen en dranken: Turks fruit, Turks suikergebak, Turks spek, Turkse koffie, Turkse thee, Turkse muts, Turkse toep(e);

verder nog: Turks bad, Turkse sappe, Turkse zit, Turks gebrek, Turks zadel, Turkse tafelschel, Turkse sabel, Turks hoefijzer, Turkse (water)pijp, Turkse knoop, Turks kopje.

Vermeende kenmerken

3. Op het gebied van de uitdrukkingen laat de Turk ook danig van zich spreken. In verscheidene ervan werd hij vereenzelvigd met een mohammedaan, en wegens zijn vijandigheid jegens het christendom werd hij vaak in een adem genoemd met heiden of ongelovige. Bredero schreef al ergens: ‘bij de Turcken of Barbaren’, en Van Linschoten: ‘... roepen ende krijsschen zy met schrickelijck getier, als oock alle andere Barbaren, Turcken ende Tartaren doen’. In veel vergelijkingen werden uiterlijkheden als een zwart, gebaard gelaat, gedrags- of karaktereigenschappen als ruwheid, hardvochtigheid, jaloersheid of heerszuchtigheid als afschrikwekkend kenmerk van de Turken beschouwd; b.v. smoren, dampen, roken als een Turk (bij Gezelle: ‘Smooren lijk ne ketter, nen Turk’); vechten als een Turk, aanvallen als Turken, aangaan, te keer gaan, schelden als een Turk; iemand plagen, mishandelen als een Turk; zo zwart als een Turk, zo zwart kijken, er uitzien als een Turk; zwijgen als (de) Turken; de Turken bevolen = de duivel bevolen; men zou het geen Turk (aan)doen; dat zou geen Turk doen; de Turk is op de kust = er is onraad; aan de Turken overgeleverd zijn; dit mag een Turk uithouden; de Turk met iemand optuigen.

Opvallend is telkens de negatieve strekking, die zelfs niet ontbreekt in de uitdrukking ‘liever Turks dan paaps’.

De naam Turk werd ook toegepast op iemand die ruw, onbehouwen, wreed, tiranniek was, daarentegen tevens op een krachtig, werkzaam, struis persoon; verder als spot- of scheldnaam wegens norse zwijgzaamheid of onhandigheid, en op een zaak die als een toonbeeld van lelijkheid beschouwd werd.

Met het werkwoord turken bedoelde men vroeger: plagen, kwellen, treiteren, mishandelen, ofwel zich gedragen als een Turk: razen en tieren.

Het woord turkschap had bij De Castelein in 1521 de betekenis van onuitsprekelijke wreedheid.

Merkwaardig

Praktisch al wat genoemd is, behoort tot de ‘bejaarde’ woordenschat. De nieuwe Van Dale geeft er een kleine selectie van, waarvan we mogen aannemen dat dat deel nog levende taal is. Van de ruim twintig samenstellingen die het WNT bovendien vermeldt, vinden we er geen enkele in Van Dale terug. Wel lezen we daar turkenbaan als nieuweling.

Mijn Turkse informanten konden geen voorbeelden geven van recentelijk aan het Turks ontleende woorden. Als zij zich niet vergissen, is dat een merkwaardige zaak. Het is immers steeds onze gewoonte geweest om van volkeren met wie wij handel dreven, die we overheersten, die onze gasten of zelfs overheersers waren, het een en ander over te nemen. De vraag rijst, welke voorwaarden er ontbreken om ook heden ten dage Turkse ontleningen te accepteren.