Onze Taal. Jaargang 54

[p. 33]

[Nummer 4]

[p. 34]

Alledaagse gesprekken
De betekenis van taal en de betekenis van spreken

D. Springorum - Instituut Nederlands Kath. Universiteit Nijmegen

De audiovisuele dienst van de Katholieke Universiteit van Nijmegen heeft een zeer uitgebreide mediatheek, met een groot assortiment aan audio- en videobanden. Daaronder bevindt zich een groot aantal opnames van gesprekken in sterk uiteenlopende omstandigheden: probleemoplossingsgesprekken, slecht-nieuws gesprekken, discussies in kleine groepen, arts-patiënt gesprekken, therapeutische gesprekken, politieke interviews, enzovoorts. En het bestand wordt voortdurend uitgebreid. Ik heb daar ooit gezocht naar een gewoon gesprek: mensen aan tafel, in de trein, ergens in een pauze, of wachtend bij de bus, of in de wachtkamer bij de dokter. Niet alleen moest men mij teleurstellen; mijn vraag werd ook verstaan als een wat vreemde vraag: hoezo gewone gesprekken? Wat is er nu interessant aan het gewone?

Ieder die over het verschijnsel taal nadenkt, kan daarin aspecten aanwijzen die hem of haar persoonlijk boeien. En elk systematisch onderzoek naar aspecten van taal kan een ‘studie’ van taal worden genoemd. Van de andere kant is de studie van taal, zoals bedreven en gepropageerd aan onderwijs- en onderzoeksinstellingen, steeds gebaseerd op een zekere traditie in de keuze van het precieze object van studie en van de gevolgde onderzoeksmethode. Het doel van taalstudie is om juist in discussie met deze traditie een volgende stap te kunnen zetten. Een ‘interessante’ studie is dan ook een studie die iets opvallends naar voren haalt vergeleken met de wijze waarop je gewend bent over bepaalde zaken te denken, en die je denken over dat onderwerp op een bevredigende manier bijstelt.

Welnu, ik wil proberen hier uiteen te zetten wat voor mij - en niet voor mij alleen - interessant is aan de studie van gewone gesprekken. Ik wil daartoe eerst een aantal kenmerken noemen van wat ik hier kortheidshalve ons traditionele denken over taal noem; daarna wil ik laten zien wat de studie van gewone gesprekken daaraan zou kunnen toevoegen.

Ons traditionele denken over taal, en het min of meer officiële antwoord op de vraag wat taal is, of wat taal nu ‘eigenlijk’ of ‘in de grond van de zaak’ is, lijkt mij - en dat geldt overigens niet alleen voor ons denken over táál - in hoge mate beïnvloed door de traditie van het taal onderwijs en van de taal wetenschap. Dat kun je dagelijks om je heen wel waarnemen. Immers, wie ‘taal’ of ‘Nederlands’ gaat studeren, loopt de kans na enige tijd door zijn belangstellende omgeving beschouwd te worden als iemand die affiniteit heeft met, en al, redelijk goed ingevoerd is in al die operaties met taal die vroeger op school in het centrum van de aandacht stonden, waaronder natuurlijk ‘spelling’, en al die andere kwesties met betrekking tot ‘goed’ en ‘fout’. En vanuit de veronderstelling dat de wetenschap de essentie der dingen onthult en aan het licht brengt hoe de wereld en de werkelijkheid nu ‘eigenlijk’ in elkaar steekt (een veronderstelling die m.i. gebaseerd is op het aanzien van de natuurwetenschappen) kan het gebeuren dat kennismaking met de wetenschap die zichzelf ‘de taalwetenschap’ noemt, een bepáálde opvatting of voorstelling van taal in de hand werkt als de officiële of dominante definitie van taal. Waar de hedendaagse taalwetenschap zichzelf heeft ingevuld met de



studie van de grammatica van taal of van een taal, ligt het in de lijn dat het taalsysteem zoals dat in grammatica's beschreven wordt, gehouden wordt voor de essentie van taal; zodat vervolgens weer op grond van die definitie de studie van de grammatica van taal tot de eigenlijke taalwetenschap wordt gerekend, en de studie van àndere aspecten van taal, bijvoorbeeld de studie van aspecten van taalgebruik, tot de periferie van de taalwetenschap.

Spreken zonder inhoud

Bij de bestaande verkaveling van het gebied van de wetenschappen is dan het risico volop aanwezig dat de studie van taalgebruik en van communicatieve aspecten van taalgebruik wordt ondergebracht bij, of wordt aangehangen aan de communicatiewetenschappen of de informatica. Bij de studie van technische communicatieprocessen en informatieverwerking is men gewend een model te hanteren dat ook, minstens in beginsel, op de gewone omgangstaal van toepassing wordt geacht. De basis daarvan is de aanname dat er ook bij taalgebruik sprake is van een zender, een ontvanger, en van een boodschap met een inhoud. De inhoud is informatie, en het communicatieprobleem dat dan verbonden is met het gebruik van taal, is het probleem van het coderen, verzenden en decoderen van de inhoud van de boodschap. Zo bezien is taalgebruik informatie-overdracht. En wie geen informatie over te dragen heeft, die heeft dus eigenlijk niets te zeggen, en kan dan ook maar beter zwijgen. Heb je eigenlijk niks mee te delen en praat je toch, dan kan dat ook eigenlijk niet veel meer zijn dan wat enigszins denigrerend ‘small-talk’ ge-

[p. 35]

noemd wordt: praten over koetjes en kalfjes, ‘casual speech’, ‘palaver’, borrelpraat; taal waarvoor je je lichtelijk geneert als je die op de band terug zou horen; praat van mensen die niets zinnigs te doen hebben.

Ik heb inmiddels nogal wat gesprekken tussen mensen verzameld en beluisterd. Hier volgt een deel uit een liftersgesprek.¹

Liftgever (lg) en lifter (lr) zijn twee jongemannen, begin twintig. Lr staat aan de kant van de weg met een bordje ‘Helmond’; de auto stopt.

lg	[ik ga naar Eindhoven dus eh je kunt eventueel wel een stuk mee/ Helmond
lr	[nou prima
lg	of zo die kanten of/ ik bedoel Nijmegen en dergelijke dat ligt mij ietsjes uit de richting
lr	nee maar dat is- Eindhoven is gewoon dezelfde route hè
lg	ja moeten we straks maar even kijken of dat we een redelijk plaatsje voor je kunnen vinden waar je ergens uit/ ja dat is een beetje een rotgordel dat is een gordel die vrij vlug blokkeert het gaat erom dat je héél langzaam trekt en dan krijg je hem er eigenlijk wel uit maar ik blijf erbij dat het een rotgordel is dat waren potverdorie mensen die moesten naar Eindhoven zoiets krijg je toch altijd
lr	[ja ik moet ook helemaal niet naar Helmond ik moet naar Venray
lg	[nee?
lg	naar Vénray
lr	ja nee maar gewoon om een beetje richting aan te geven laatst
lg	[werd ik een keer in Valkenswaard afgezet ja richting Valkenswaard
lg	[ja richting
lg	Valkenswaard of zo dan zit je toch eigenlijk wel even goed uit de richting
lr	dan zit je een behoorlijk eind uit/ dan heb ik een uur kunnen lopen voordat ik een beetje in de goeie richting zat want ik lift niet graag op de autosnelweg
lg	nee dat kan ik me voorstellen
lr	dan vin'k toch eigenlijk een beetje te link nou en toen ben'k een heel end gaan lopen
lg	het valt natuurlijk uiteraard wel te doen maar eh/ ach ja/ mocht je dan 's een keertje rijkspolitie tegenkomen die zijn meestal niet flauw da's achter elkaar dokken
lr	ja maar dat eh/ dan doe je gewoon het geld in plaats van in je portemonnaie doe je in je binnenzak en dan ja ik kan het niet betalen maar as/ maar als je dan een verkeerde naam opgeeft of ze gaan je ta/ tas doorzoeken op identiteitsbewijzen dan ben je wel de zak
lg	maar ik dacht eigenlijk niet dat ze dat nou eh mochten doen dat ze eh van eh
lr	die tas doorzoeken of zo?
lg	je tas doorzoeken en zo om te kijken of je nou eigenlijk wel de juiste naam en zulk soort zaken opgeeft
lr	ja da weet ik niet het is in ieder geval wel strafbaar als je een verkeerde naam opgeeft
lg	ja dat klopt ja
lr	het verkeerde adres mag nog wel
lg	ja dat klopt ja maar eh naam en dergelijke daar zijn ze wel tamelijk stipt op of zoiets
lr	ja maar da kande ook wel begrijpen maar ik heb ook wel eens gehoord dat was van een eh jongen die stond verkeerd toen hebben ze'm naar een goeie liftplaats gebracht da's wel jofel
lg	ja zoiets schijnt ook nog wel voor te komen hè
lr	vin'k wel een goeie zaak ná die mannen die je meteen eh voor vijftig piek op de bon slingeren da komt door die automobilisten die eh/ ik zou/ jaa als ik als ik zou rije zou ik ook niet op de autobaan stoppen op de autosnelweg als de politie dan langskomt dan pakken

Wanneer je nu hier als maatstaf neemt dat taalgebruik eigenlijk informatieoverdracht is of behoort te zijn, dan valt dit gesprek wat mager uit. Als je dergelijke gespreksfragmenten nadrukkelijk tot object van aandacht maakt, dan zijn het ook niet bepaald spirituele conversaties. Ze lijken ook weinig op die ‘goede’ gesprekken met vrienden en vriendinnen die in onze herinnering zo graag vergroot worden. Vanwaar die gêne voor ons eigen alledaagse gedrag?

1 Met dank aan Hans Kik, die als liftgever een aantal gesprekken op de band heeft opgenomen.

Spreken als sociale norm

Wie visitegesprekken of vriendengesprekken nader analyseert zal tot de bevinding komen dat, evenals in het bovenstaande liftersgesprek, het gebruik van taal ook daar een ondergeschikte rol speelt. Maar die ondergeschikte rol dreigt juist te verdwijnen op het moment dat je deze taal tot object van studie maakt. De taal-in-gebruik schijnt iets ànders te zijn dan de taal die, ooit gebruikt, nu uit die situatie geïsoleerd wordt en op tafel wordt gelegd voor nader onderzoek. Door die wijze van benaderen dreigt de taal van een betekenis te worden voorzien die zij in het feitelijke gebruik waarschijnlijk niet had. Hoe zit het dan met de rol van taal in die gebruikssituaties? Mensen ontmoeten elkaar als gemeenschappelijke kennis van de gastvrouw, treffen elkaar als congresgenoten aan tafel, als oppervlakkige kennissen, als medereizigers bij een bushalte of in de trein, als liftgever en lifter in een auto. Zij komen bij elkaar, min of meer toevallig, en staan of stellen zich voor de opgave om enige vorm te geven aan dat bijeenzijn. De keuze voor spreken wordt dan opgedrongen in de mate dat zwijgen als negatief en bedreigend wordt ervaren, en in de mate dat vluchten in een krant zal worden uitgelegd als desinteresse en als beledigend zal worden ervaren. Spreken moet. En omdat de sprekers dit weten, en ook van elkaar weten dat zij dit weten, zijn de conversaties die dan gevoerd worden, conversaties die òpgevoerd worden, als sociaal spel, op basis van een aantal spelregels. De voornaamste spelregel schijnt dan te zijn dat de taal, binnen zekere marges, er niet zo toe doet: het gaat niet om het achterste van je tong, het gaat niet om uiteindelijke meningen en principiële overtuigingen; het gaat er allereerst om dat je jezelf presenteert als aangenaam gezelschap; vindingrijk in het aandra-

[p. 36]

gen gen van geschikte gespreksonderwerpen, en bereidwillig om op aangedragen onderwerpen in te gaan; erop gericht om in je spreken allereerst een zekere vorm van gelijkgezindheid, gemeenschappelijkheid, of solidariteit tot uitdrukking te brengen.

Het interessante van de studie van alledaagse gesprekken ligt voor mij in het feit dat déze functie van het spreken serieus genomen wordt, terwijl de keuze van gespreksonderwerpen, en de wijze waarop gesprekspartners op elkaars gespreksbijdragen reageren, met die functie in overeenstemming kan worden gebracht. Dit wil ik in het kort nog even toelichten.²

2 Een uitvoeriger beschrijving van de functie en de vorm van dergelijke gesprekken is te vinden in: D. Springorum: Spreken in Gesprekken. Een inleiding in de structuurbeschrijving van gesprekken. Groningen, Wolters-Noordhoff 1981.

Openingen

Wat maakt een onderwerp tot een geschikt gespreksonderwerp? Een geschikt onderwerp dient in ieder geval een onderwerp te zijn waarover de gesprekspartner kan en wil meepraten. Analyse van de wijze waarop in de hierboven genoemde situaties gesprekken en gespreksfragmenten ontstaan, wijst erop dat de introductie van een nieuw gespreksonderwerp in de regel twee momenten kent:

-	een verwijzend moment: het aanwijzen van ‘iets’ als een mogelijk onderwerp van gesprek. Dat kan iets zijn uit de onmiddellijke omgeving: de drukte op de weg, de verlate bus, het interieur in het huis van de gastvrouw. Dat kan ook iets zijn als een sportevenement, een recente politieke beslissing of een andere gebeurtenis.
-	een definiërend of evaluerend moment: een nadere interpretatie of evaluatie van datgene waarnaar verwezen wordt.

Beide aspecten zijn aan te wijzen in gespreksopeningen als

(in een liftersgesprek:)

- 't is weer ouderwets druk op de weg (bij de bushalte:)

- gô dat duurt wel weer lang zeg vanmorgen

(bij gemeenschappelijke kennissen:)

- wat hebben ze het hier ontzettend leuk ingericht!

Dergelijke openingszetten zijn uitnodigingen in dubbele zin: uitnodigingen om te praten en verder te praten; en meer specifiek: uitnodigingen om met de definitie of evaluatie uit de openingszet in te stemmen. Een demonstratie van welwillendheid en positieve gezindheid zal resulteren in ‘ingaan op’ het aangedragen onderwerp, eveneens in dubbele zin: instemmen met de aangeboden definitie of evaluatie, èn blijven bij het onderwerp dat aangedragen is. Neemt de toegesprokene beide uitnodigingen aan - en veel ruimte om dat niet te doen schijnt er niet te zijn als je let op de sociale sancties die daarop staan - dan zie je het vaak gebeuren dat het spreken wordt voortgezet via instemming, gevolgd door enige toevoeging, zoals

(bij de drukte op de weg:)

-	ja, vrijdagmiddag dan heb je dat (bij de verlate bus:)
-	m̀mḿ hij had er toch al moeten zijn (naar aanleiding van het interieur:)
-	héél lèuk ja, en alles past zo bij elkaar

Ritueel verloop

Een voorkeurspatroon schijnt dan ‘de nuancering’ te zijn, zoals dat ook in het liftersgesprek is aan te wijzen: een opinie van A wordt door B beaamd, die vervolgens daaraan een nuancering toevoegt; deze nuancering wordt weer door A beaamd, die daaraan ook weer zijn nuancering toevoegt, en zo verder, waarbij een voortdurende oriëntatie op de positie en de opinies en omstandigheden van de toegesprokene is aan te wijzen. De gesprekspartners zijn niet uit op discussie, integendeel: zodra verschil van mening dreigt pogen ze wederzijds dat verschil te minimaliseren. Het resultaat is een ritueel gesprek, dat bepaalde gelijkenissen vertoont met een rituele dans: een ritueel gesprek rond de conversationele nullijn. In dergelijke gesprekken is geen ruimte voor betwisting, of voor principiële discussies. De taal staat niet in dienst van de waarheid of van de persoonlijke oprechtheid: de taal staat in dienst van de algemene omgangsvormen. Waarheid en oprechtheid zijn buiten haakjes gezet. Wie dat onaanvaardbaar vindt heeft geen oog voor rituele aspecten van de eigen cultuur, en miskent het verschil dat niet alleen in vreemde culturen maar ook in onze eigen samenleving bestaat tussen de betekenis van het spreken en de betekenis van de dan gebruikte taal.