Onze Taal. Jaargang 54

[p. 6]

De gaande en komende d

D. Koning-van Popta - Doorwerth

Zo goed als onze kleerkast meestal verschillende soorten kleding herbergt: werk-, sport-, daagse, nette (zondagse), uitgaans-, ambts-, gelegenheidskleding, die alle nog aan mode onderhevig zijn ook, zo omvat ons taalgebruik ook allerlei categorieën, zoals streek- en stadsdialecten, het vak-, sport-, en jeugdjargon, en het Standaardnederlands dat ook meer aspecten kent. ‘Onder elkaar’ spreken we ‘gewoon’; voor een ‘gehoor’, of het nu een groot publiek of een bejaardenclubje is, zullen we, om ons goed verstaanbaar te maken, langzamer, nadrukkelijker, duidelijker, gearticuleerder spreken, meer overeenkomend met de erkende schrijftaal (of moeten we zeggen dat de schrijftaal zich richt naar deze ‘duidelijke, verzorgde’ spreektaal?). Woorden die in de dagelijkse taal minder vaak voorkomen worden ook vaak uitgesproken alsof ze in de ‘duidelijke’ taal thuishoren.

In Onze Taal van nov. en dec. 1982 heeft de heer W.B. Rombouts dit ook betrokken in zijn artikel Taaleconomie; hierin wees hij op het weglaten van ‘wat niet absoluut noodzakelijk is voor het juiste begrip van de taaluiting’. Hij is daarbij vrij uitvoerig ingegaan op het wegvallen van de d tussen klinkers (juister: tussen een betoonde en een onbetoonde klinker): mede-mee, broeder-broer, glijden-ik glij, enz.

De zwervende d

Die d is een merkwaardige letter, een soort nomade, die zich niet alleen maar laat wegjagen, maar soms door een achterdeurtje weer binnenkomt, vermomd als w- of j-klank en zich zo in de ‘gewone’ en soms ook in de ‘duidelijke’ taal en zelfs, als die omzetting al oud is, in de schrijftaal weet te handhaven!

ouwe schoenen	ouders
verkouwen	koudegolf
houen van	behoudens
goeie morgen	vergoeden
kruienier	kruidentuin
booien	bode

Die d heeft nog meer pijlen op zijn boog. Behalve dat hij op economische of fonetische grond verdwijnt of zich vermomt, heeft hij er ook een handje van gehad binnen te dringen waar hij eigenlijk niet hoorde en zich daar te vestigen: geschieden was in het Middelnederlands ghescien (vgl. schielijk), zo zijn kastijden, wijden, spieden en belijden voortgekomen uit castien enz. In later tijd vinden we een voorbeeld hiervan in het hypercorrecte Ammerzoden (geen graszoden maar ooien: landerijen bij water). De d doet dit vooral graag als hij een kiertje kan vinden tussen een r, n of l en een stomme -r.

Na -r is hij gebleven en erkend als vaste bewoner, zowel in woorden die de handelende persoon of een relatie met een plaats aanduiden, als in de vergrotende trap:

Aalsmeerderbrug	feestvierder
aanvoerder	Laarderweg
Alkmaarder meer	snorder
bestuurder	speurder
boerderij	toehoorder
dankbaarder	verder
duurder	verhuurderij
eerder

Na -n is hij vaak binnengekomen, soms weer weggegaan, soms gebleven (vooral in familie- en topografische namen en in bepaalde zegswijzen):

- (Brederode) jij bent een rare zoender/donder (Donar)

- jouw baert gelijckt een boender/1592 quaetdoender

- Zaans: steunder (steunbalk)/twijnder

- Gronings: umslaondertje (borrel)/betaalt aan toonder

- grapje: jij bent maar een uitgaander!/een goed verstaander ...

- kerstlied: gaat aan geender straeten/een buitenstaander

- diender (dienaar van Hermandad)/maar nu: tweeverdieners

- tuinder (beroep)/maar nu: tuinier (liefhebberij)

- familienamen: Vrachtdoender, Kostwinder, Loendersloot

- topografische namen: Zaanderhorn, Maandereind, (weg naar Manen bij Ede), Steenderen (oud Steenhaar), Spinderspad (Krommenie), Veenderweg (Veenendaal heet in de Gelderse Vallei 't Vêen).

Na -I is het ook steeds een komen en gaan van de d geweest; al in de tijd dat de latijnse c uitgesproken werd als k (of kj?) hebben we van het cellarium een kelder en van het solarium een zolder gemaakt.

- vilder - maliënkolder (fr. collier)

- volder - kolder in de kop (ziekte, cholera)

- kwelder - daalder (thaler, geld uit Johannisthal)

- selderij - maalderij (instituut voor bakkerij en maalderij Wageningen)

- familienamen: Snelder, Spoelder. de Vulder, Alderlieste

- topografische namen: Halderbrink (bij vroegere Hal, Bennekom), Haalderbroek (bij water De Haal, Noord-Holland).

Makelaardij

Op de onjuiste invoeging van de d in woordvoerdster heeft de heer Rombouts reeds gewezen in Onze Taal van 1982. Maar hoe zit het met het tegenwoordig gangbare woord makelaardij? Op welke analogie berust dit? Het suffix ij (mnl. ie), als woordvormend element in o.a. kledij en waardij, geeft, gehecht aan een nomen agentis (degene die het doet) een bedrijf of een manier van doen aan:

aanstellerij,	huichelarij,
bakkerij,	tobberij,
bedelarij,	tovenarij,
feestvierderij,	uitdragerij.
grootsprekerij,

Het varen heet vaart, het varen over zee zeevaart; hij die over zee vaart is een zeevaarder, ook het schip dat langs de kust vaart is een kustvaarder; een schip dat voor handel over zee gezonden werd heette koopvaarder, het algehele bedrijf met zulke schepen coopvaerderie, koopvaarderij, dat werd samengetrokken tot koopvaardij.

Maar een makelaar makelaart niet, hij is geen makelaarder met een makelaarderij (dat samengetrokken makelaardij zon kunnen zijn). Evenals een tovenaar tovenarij bedrijft, zou het bedrijf van de makelaar dus makelarij moeten zijn. Ik vrees dat deze ten onrechte ingevoegde d al zo ingeburgerd is, dat geen terugkeer tot het juiste woord meer te bewerkstelligen valt.