Onze Taal. Jaargang 52

Van Woord tot Woord
De huwelijkse staat

Kween, vrouw, dame, madam, mevrouw, juffrouw, vrouwmens, mens, eega, echtgenote, gemalin, vrouwspersoon, vrijster, wijf, maagd, meid, meisje, griet, deerne. Deze opsomming herinnert u zich misschien nog uit het juninummer. Bijna al de hier genoemde benamingen voor vrouwen heb ik in de afgelopen nummers van ‘Onze Taal’ wat nader bekeken. Alleen eega, echtgenote, gemalin, vrijster en griet resten. Over Griet valt niet veel te zeggen. Het woord is simpelweg een verkorting van de persoonsnaam Margareta, Margriet. Opvallend is wel dat griet. evenals wijf een negatieve betekenis heeft (gekregen). Maar een ‘leuk grietje’ is toch iets anders dan een ‘lief wijfje’. Een grietje is niet getrouwd en een wijfje meestal wel.

Ook een vrijster is ongehuwd. Zij is nog vrij. In de betekenis ‘geliefde’, ‘beminde’ is het woord verouderd; dit in tegenstelling tot de mannelijke pendant. Daarentegen is een ‘oude vrijster’ weer gebruikelijker dan een ‘oude vrijer’. Vrijer en vrijster zijn afleidingen van het werkwoord vrijen dat twee betekenissen heeft: ‘dingen naar iemands hand’ en ‘minnekozen’. Het woord is verwant met vrij en met vriend.

Terwijl woorden als vrouw, wijf, mevrouw en juffrouw, afhankelijk van de tijd en de omstandigheden, soms wel en soms niet iets onthullen van de burgelijke staat van de betrokken persoon, zijn woorden als eega, echtgenote en gemalin ondubbelzinnig: het betreft gehuwde vrouwen. Etymologisch gezien zijn het afleidingen van oude woorden die met het wettelijk gesloten huwelijk te maken hebben.

De echt

Van huwen en trouwen zelf bestaan dergelijke afleidingen niet, tenzij men de deelwoordformaties gehuwde en getrouwde als zodanig wil opvatten. In het Middelnederlands kwamen er naast huwen nog wel persoonsbenamingen van dezelfde stam voor: hië betekende man, echtgenoot en het mannetje van dieren, en een hie was het wijfje van dieren.

Een echtgenoot en een echtgenote zijn door de echt met elkaar verbonden. Echt ‘huwelijk’ is eigenlijk een substantivering van het bijvoeglijk naamwoord echt, dat pas vrij laat ‘onvervalst, echt’ is gaan betekenen. In het Middelnederlands had het de betekenis ‘wettig in de echt verbonden’, ‘wettelijk’. Een ‘onecht kind’ is nog steeds een onwettig kind, een kind dat niet binnen de echt is geboren. Het adjectief echt is afgeleid van een uitgestorven woord ee dat ‘wet’, ‘huwelijk’ betekende. Eega is gevormd uit ee en gade. Een gade is een genoot. Het Middelnederlands kende het werkwoord gaden ‘bevallen’, ‘passen’. Verwante woorden zijn gading, tegader en vergaderen.

De Middelnederlandse samenstelling maelstar betekende ‘gerechtsplaats’, ‘vergadering’. Het eerste deel van de samenstelling is bewaard in de plaatsnamen Hermalen en Harmelen. Van ‘maal’ is in verschillende Germaanse talen een werkwoord afgeleid dat ‘spreken’ of ‘zich verloven’ betekende, en daaruit is het Duitse Gemahl ‘verloofde’, ‘echtgenoot’ ontstaan. De Nederlandse woorden gemaal en gemalin zijn uit het Duits overgenomen. De ontlening vond plaats in de 16e / 17e eeuw. Waren de meeste woorden uit de eerste alinea specifiek benamingen voor mensen van het vrouwelijk geslacht, de vier laatst behandelde die duidelijk met de huwelijkse staat samenhangen, hebben alle een mannelijke tegenhanger. Zij hebben ook een volkomen neutrale gevoelswaarde, waardoor zij niet aan betekenisverandering onderhevig zijn. Dat de andere dat wel zijn of waren, hebt u kunnen lezen in de vorige afleveringen. In ongeëmancipeerde kringen wordt wel eens gezegd: niets is zo veranderlijk als een vrouw. Ik zou willen beweren: niets is zo veranderlijk als de betekenis van benamingen voor vrouwen. Is de oorzaak diezelfde ongeemancipeerdheid?

Marlies Philippa