Onze Taal. Jaargang 52

[p. 149]

[Nummer 12]

Upgedeed en andere vreemde woorden

In de hal van een Brussels ziekenhuis zitten de receptionistes van de diverse afdelingen ieder aan een eigen tafeltje. Bezoekers zien gemakkelijk waar zij zich moeten aanmelden want elke receptioniste heeft de naam van haar afdeling op een bordje voor zich staan, in het Nederlands en in het Frans. Zo lezen we hij het eerste tafeltje naast elkaar oogziekten en ophtalmologie (yeux).

Merkwaardig, die verschillende manieren waarop de twee taalgroepen worden toegesproken. Uit wetenschappelijk oogpunt is de Franse benaming ongetwijfeld beter. Ophtalmologie omvat immers niet alleen de behandeling van oogziekten maar ook van oogverwondingen, aangeboren oogafwijkingen en dergelijke. Voor de meeste patiënten is de term echter letterlijk Grieks zodat er een verklaring tussen haakjes bij moet. De Nederlandse aanduiding daarentegen is voor een ieder te begrijpen en ondanks de onvolledigheid is waarschijnlijk nog nooit iemand bij het verkeerde tafeltje terechtgekomen.

Dit geval staat niet op zichzelf. Er zijn talloze begrippen waarvan de Nederlandse naam ook door de simpelste taalgebruiker zonder verdere uitleg wordt verstaan, terwijl de overeenkomstige term in het Frans slechts voor eens beperkte groep toegankelijk is. Het Nederlands wint het in dit opzicht van de romaanse talen en vaak ook van het Engels.

Woordparen

Het begint al op school. We krijgen aardrijkskunde en rekenen, daarna schei- en natuurkunde, maar nooit geografie, aritmetica, chemie of fysica. Dit soort woorden leren we pas op latere leeftijd kennen. Vele begrippen blijken dan op twee manieren te kunnen worden benoemd: met een huiselijke uitdrukking, opgebouwd uit Germaanse elementen waar we van jongs af mee vertrouwd zijn, en met een min of meer geleerde term, doorgaans van Griekse of Latijnse oorsprong.

Na de schooljaren komen we steeds meer zulke woordparen tegen. We kunnen sterrekunde of astronomie gaan studeren, aan epilepsie of aan vallende ziekte lijden, over de prijs van aardolie of van petroleum klagen.

Vaak is het prettig om voor één begrip twee woorden ter beschikking te hebben, maar aan de andere kant ervaren we de noodzaak van het kiezen soms als een last. Dit soort problemen is natuurlijk dagelijks brood voor allen die hun vak hebben gemaakt van het hanteren van de Nederlandse taal, zoals de vertalers bij de Commissie van de Europese Gemeenschappen in Brussel.

Het verschijnsel van de woordparen is daarom een geschikt begin voor een nieuw verhaal over het gedrag van deze beroeps-taalgebruikers.

Nevelig

Een eigenaardigheid die in deze kring nogal eens valt waar te nemen, is de neiging om zich in zijn woordkeus zo ver mogelijk van de ‘brontaal’ te verwijderen. Staat er in het Frans of in het Engels restitution, dan kiest de vertaler meestal teruggaaf of terugbetaling of zoiets. Maar komt hij de

[p. 150]

volgende dag in een Duitse tekst Rückgabe tegen, dan wordt het in het Nederlands steevast restitutie. Er is duidelijk geen purisme en ook geen zucht naar vreemde woorden in het spel; het verschijnsel werkt immers beide kanten op. Misschien is het een behoefte om onafhankelijkheid van de vreemde taal te demonstreren. Van keuzevrijheid is natuurlijk geen sprake wanneer twee woorden - hoewel het ene van oorsprong een vernederlandsing van het andere is - niet meer hetzelfde betekenen. Het behoeft geen toelichting dat hervormd en gereformeerd of missionaris en zendeling niet door elkaar mogen worden gehaald. En om op een hierboven gegeven voorbeeld terug te komen: is aardolie wel hetzelfde als petroleum?

Aan de andere kant zijn er woordparen waarbij het betekenisverschil zo gering is dat de keus alleen in randgevallen een probleem oplevert. Zo zijn de woorden veronderstelling en hypothese vrijwel altijd verwisselbaar. Toch zou ik de theorie over het ontstaan van het heelal die in vakkringen als nevelhypothese wordt aangeduid, niet graag nevelveronderstelling willen noemen. Over het waarom straks iets meer.

Eerst een kleine afdwaling. De Engelse term is nebular hypothesis, dus eigenlijk nevelige hypothese. Dit kan in het Nederlands natuurlijk niet (al zou het, voor wat míĵn kennis van kosmogonische zaken betreft, een heel adequate beschrijving zijn). Beter gezegd, het kan nòg niet. Het elliptisch gebruik van bijvoeglijke naamwoorden is namelijk aardig in opmars. Misschien is het begonnen met de studenten in de medicijnen die zich medisch student gingen noemen. Een deel van hen schijnt intussen specialist te zijn geworden want tegenwoordig staan er geregeld advertenties van plastische chirurgen in de krant. In Amerika zijn uitdrukkingen als criminal lawyer, religious statistics en female impersonator (een doordenkertje) heel gewoon, in Engeland hebben ze handicapped schools, mental nurses en legal dinners. Er staat ons dus nog wat te wachten!

Terug naar de woordparen. Tja, ik vind hypothese hier meer op zijn plaats omdat dit woord me aan een weldoordachte theorie doet denken terwijl veronderstelling ook op een willekeurige inval kan slaan. Dit is natuurlijk een erg subjectieve motivering; andermans taalgevoel is geen ‘bewijs’. Maar er staan nu eenmaal geen bordjes op de bomen van het oerwoud waar een vertaler elke dag doorheen moet.

Soms is de keus een kwestie van stijlniveau. We weten allemaal dat pies en urine materieel hetzelfde is (één pot nat, zo u wilt), maar een vertaler mag nooit vergeten dat er voor alles een plaats en een tijd is. Men hoort tegenwoordig nog al eens dat dit soort onderscheidingen gekunsteld of zelfs ondemocratisch is, allemaal elitair gedoe en zo. Mij best, maar wie voor zulke gradaties niet voelt, kan beter niet bij de Commissie (of enig ander lid van de eg-familie) solliciteren.

Evenmin is er in deze vertaaldiensten plaats voor pure geesten die zich niet bij bestaande onvolkomenheden weten neer te leggen. In de meeste teksten gaat het om begrippen die in een vroeger document al gedefinieerd en benoemd zijn, en van de destijds gekozen terminologie kan om allerlei (vooral juridische) redenen niet meer worden afgeweken. In de praktijk staat de keus tussen woorden als teruggaaf en restitutie dan ook niet vaak open. De gelegenheid om zich tegen de vreemde taal af te zetten is doorgaans beperkt tot niet technische uitdrukkingen, bij voorbeeld bij het woordpaar essentieel / wezenlijk. Er is zeker geen vrijheid bij echte vaktermen zoals medeverantwoordelijkheidsheffing, de officiële naam van een soort boete die een boer moet betalen als hij te veel melk produceert. Voor menigeen een raar woord, maar zo staat het in de verordening. Over twintig jaar staat het er vast nog. Alleen zal het tarief dan wat hoger zijn geworden.

Deze starheid van het ambtelijke vocabulaire legt een hele verantwoordelijkheid op de bedenker van nieuwe termen. Gaat het bij voorbeeld om een zelfstandig naamwoord, dan dient hij erop te letten dat zonder al te veel kunstgrepen een bijvoeglijk naamwoord en een werkwoord ervan afgeleid kunnen worden, dat het zich tot het vormen van samenstellingen leent enz. Toen enkele jaren geleden bij de eg werd besloten om bepaalde ontvangsten en uitgaven die tot dan toe afzonderlijk geadministreerd werden, voortaan in de algemene begroting op te nemen, werd dit in de Franse stukken budgétiser genoemd. De Nederlandse vertalers kozen over de begroting laten lopen. Dit voldeed uitstekend - tot op een kwade dag het woord budgétisation voor hun neus stond.

Neerlandici

Soms moet een vreemd woord worden verworpen omdat er bij het vervoegen of verbuigen dolle toestanden ontstaan. Scoren, scoorde, gescoord doet misschien wat exotisch aan, maar het past tenminste in het stramien van onze grammatica en spelling. Racen, racete, geracet daarentegen - voor zoiets kun je in Frankrijk een boete krijgen! Maar het staat in Van Dale, dus het mag. (Dus? Jazeker, minstens 90% ‘dus’. Over de vraag of Van Dale een descriptief dan wel een prescriptief woordenboek is, valt misschien te praten, maar het lijkt me zeker dat het gros van de gebruikers er voorschriften en recepten in verwacht - een soort Reuzegroen Boekje dus. In elk geval vinden leken met hun duizenden onzekerheden hier meer steun dan bij hen die zij in hun onschuld voor de bezitters van de laatste taalgeheimen aanzien, de neerlandici. Natuurlijk, dat zijn dè specialisten, maar taal is voor hen in de eerste plaats een studieobject. Een astronoom vraag je ook niet of de Melkweg goed of slecht is, noch of de kleur van de maan mooi is. Daar heeft hij hoogstens een privémening over en zelfs die houdt hij liever voor zich want als zo'n uitspraak van een deskundige in verkeerde oren komt, krijgt zij licht meer gezag dan zij verdient, nietwaar? Vraag een neerlandicus dus liever niet of iets ‘mag’. In plaats van uitsluitsel komt er een geleerde verhandeling of een wijze glimlach. Kijk maar naar ‘Onze Taal’. Telkens weer wanhopige vragen van bedeesde taalgebruikers in gewetensnood. Zelden een knoopdoorhakkend antwoord van de redactie of andere taalkundigen. Die zitten natuurlijk allemaal wijs te glimlachen: Taal is een levend organisme; historische ontwikkelingen zijn niet tegen te houden. Laten ze hun eigen kinderen soms ook maar sreiwe zo was jut secht?)

Enfin, racen is een begrip dat in ambtelijke kringen toch niet zo vaak aan de orde komt, maar hoe staat het met bij voorbeeld updaten? Iedere boekhouder weet dat er een goed vaderlands equivalent is, namelijk bijwerken. Uitstekend, maar het zelfstandig naamwoord (updating en mise à jour komen in eg-teksten geregeld voor) wordt dan bijwerking. Helaas is dat woord al door een ander begrip ‘bezet’ en zoiets kan een bezwaar zijn. Dus toch maar updaten gekozen en daar - naar het patroon van racen - de andere vormen van afgeleid: updatete,

[p. 151]

geüpdated. Het went wel - tot je bij het nakijken van het werk van een jonge collega op upgedeed stuit...

Vertalers

Jonge collega's vormen overigens een onmisbaar element in de vertalerswereld. Zij komen met welluidende tronkwoorden als fanaten, neuroten en techneuten, met verleidelijk alliterende staaltjes van Engelse woordsmeedkunst als vrouwvriendelijk, wereldwijd en lagelonenlanden, met neo-germanismen als er niet omheen kunnen, iets doorspreken en dat beruchte afbouwen. (Verwarrend? Wat heet verwarrend?) Het is niet allemaal even gemakkelijk te slikken voor iemand die stamt uit de tijd toen lekken nog onovergankelijk was en twijfel in de omgangstaal geen meervoud had (en er nog niet uit de muur gegeten werd).

Natuurlijk zijn niet al die nieuwigheden geschikt voor ernstige nota's en rapporten, maar de oude garde ziet heus wel in dat termen als computergestuurd en laagdrempelig een tekst een stuk luchtiger kunnen maken. En in elk geval ontstaat er wat discussie, ook over strijdvragen als hun / hen en hen / ze en wat er de laatste tijd zoal meer aan de orde is (zie ‘Onze Taal’, jaargang 1 t / m 52). De kwestie aardolie / petroleum blijkt dan een simpel generatieprobleem te zijn. Zouden die glimlachende neerlandici toch een tikkeltje gelijk hebben?

Hoe ziet de ideale beginneling er eigenlijk uit? De buitenwacht meent vaak dat iemand die zijn talen vlot spreekt, automatisch een goed vertaler is. Daar klopt bijna niets van. Ik heb van kinds af in Duitse kringen verkeerd, thuis spreken we uitsluitend Engels en op straat meestal Frans, maar dit alles geeft me maar een heel kleine voorsprong. Anderzijds zijn er Italiaanse collega's die niet genoeg spreekvaardigheid bezitten om in Breda boodschappen te doen (het loont trouwens niet meer) maar op papier de moeilijkste Nederlandse teksten aankunnen (één schreef op zijn zolderkamertje in Milaan een alom geroemde Multatuli-vertaling zonder ooit in het buitenland te zijn geweest).

Nee, wie een goede vertaler wil worden, moet in de eerste plaats zijn moedertaal beheersen. Hij behoort veel gevoel voor nuances te hebben en in een officieel stuk geen joligheden als pakweg te gebruiken, maar hij mag evenmin in de mitsgaders-stijl vervallen. Natuurlijk moet hij met enkele vreemde talen vertrouwd zijn, ver boven het niveau van Papa fume la pipe. Zo dient hij te weten dat je m'en doute, he stopped te drink, giorno feriale en (soms) Untiefe min of meer het omgekeerde betekenen van wat menigeen denkt. Tegen Engels-Nederlandse faux amis is in ‘Onze Taal’ al gewaarschuwd, maar de Duits-Nederlandse zijn even verraderlijk: een Lesezeichen is geen leesteken, Gottesdienst geen godsdienst en de Berlijnse Tiergarten geen dierentuin (Fremdwörter sind Glückssache). Het wordt op prijs gesteld als een nieuweling commercialiser niet met vercommercialiseren vertaalt, en the last straw niet met de laatste strohalm, maar hij hoeft echt niet alle ‘woordjes’ te weten. Als hij maar bescheiden genoeg is om gebruik te maken van de unieke documentatiemiddelen die de eg-ambtenaar ter beschikking staan: een reusachtige bibliotheek van naslagwerken, elektronische woordenboeken en - niet te vergeten - honderden buitenlandse collega's. Wie le mémoire en la mémoire door elkaar haalt of disparate voor desperate aanziet, bezorgt zijn lezers misschien een vrolijk ogenblik, maar wie op grond van een Italiaanse tekst gedachteloos neerschrijft dat Monaco van oudsher een Duitse stad is, kan gemakkelijk een diplomatiek mini-incident veroorzaken.

Veel van het bovenstaande geldt alleen voor het vertalen van ambtelijke stukken. Reclameteksten, bij voorbeeld een Nederlandse slagzin voor de margarine die in de koelkast niet hard wordt en daarom hier als frigo-tartinable wordt aangeprezen, vragen een heel andere mentaliteit. Literaire vertalers (als ik ook eens zo'n anglo-adjectief gebruiken mag) Leven op weer een andere planeet. Originaliteit, een deugd die op kantoor strak aan de lijn moet worden gehouden, is bij hen altijd een verdienste. En ik bewonder, de mensen die equivalenten vinden voor die dubbelzinnige Amerikaanse boektitels die op het ogenblik in de mode zijn: The Cardinal Sins, A Judicial Biography, Consuming Passions (een kookboek!). De prijs voor de aardigste vertaalvondst zou ik echter willen uitreiken aan de anonieme samensteller van de vermageringscursus ‘Geslaagd Gewicht’, uitgegeven door de Nederlandse Hartstichting. De lessen berusten onder andere op de door een Amerikaanse psychologe gelanceerde gedachte dat verstandige eters zich laten leiden door hun stomach hunger en niet door hun mouth hunger. Deze begrippen worden hier weergegeven met honger en trek. Chapeau!

H. Cohen

Brussel